Nəcm surəsinin təfsiri (5)
Nəcm surəsinin təfsiri (5)
Bismillahir rəhmanir rəhim.
Ma kəzəbəl fuadu ma rəa. Əfətumarunəhu əla ma yəra.
Bu ayələr merac barəsində danışır. Peyğəmbəri-əkrəmin meraca getməsindən və meracda “şuhud” və “liqaullah” məqamına yetişməsindən bəhs edir. Bu məqama şeytan heç vaxt nüfuz edə bilməz.
Bilirsiniz ki, insan bir şeyi aşağı mərhələdə görürsə, o zaman şeytan nüfuz edə bilər. Şeytanın nüfuzu belə olar, ona süni bir məsəl düzəldər. İnsan həqiqətdə gördüyü kimi olmaz. Bədəl düzəltmək deyərlər buna, süni əvəzedici düzəltmək.
Amma yuxarı məqama şeytan nüfuz edə bilməz. Ona görə insanın yuxusu ki, aşağı dərəcədədir, şeytan nüfuz edə bilər. İnsanın yuxuda gördüyü mümkündür ki, süni məsəl ola, həqiqi məsəl olmuya. Bədəl (süni əvəz) ola bilər. Amma yuxarı məqamda, o yerə çatırsan ki, nəinki şeytan, hətta mələklərin də o yerə daxil olmağa izni yoxdur. Necə ki, mələk Cəbrail buyurur, əgər bir qarışqa boyu yaxınlaşsam qənədlərim yanar. O məqama şeytan nüfuz edə bilməz.
Ona görə buyurur, Ma kəzəbəl fuadu ma rəa.
Ma kəzəbə-nin mənası bu deyil ki, yalan dedi, ya demədi. Çünki burada xəbər verimir. “Qəlb onu ki, gördü, düz gördü.” Çünki orada süni əvəzedici düzəltmək yoxdur. Ora yuxu kimi deyil, necə ki, yuxuda şeytan insana əvəzedici misallarla nüfuz edə bilər.
Ma kəzəbəl fuad Qəlb yalan görmədi, həqiqət gördü onu ki, gördü. Çünki, o məqam həqiqət, batil məqamı deyil. Bəlkə o məqam, xalis həqiqət məqamıdır. Ona görə, Ma kəzəbəl fuad.
Əfətumarunəhu əla ma yəra. Gördüyü şey haqqında indi siz onunla mübahisəmi edirsiniz?
İnsan bəzən təəccübündən, paxıllığından, diqqətsizliyindən biri ilə bu sahədə mübahisə edər. Ayədə buyurulur ki, siz də Rəsulullah (s) ilə ki, bir gecədə belə bir kəşfə yetişdi, Allahın əzəmətli nişanələrini gördü, mübahisəmi edirsiniz?
Və ləqəd rəahu nəzlətən uxra. Həqiqətən (peyğəmbər) onu gördü, bir ikinci dəfədə. Qabaqkı ayələr kimi, bu ayədə də “gördü” kimi? müfəssirlər arasında ixtilaf var.
Biz keçmiş ayələri insanla Allahın irtibatı kimi məna etdik, şahidlərə görə. Çünki, Cəbrail peyğəmbərə müəllim ola bilməzdi. Cəbrailin məqamı, mələklərin məqamı kamil insandan aşağıdı. Cəbrailin peyğəmbərə təlim verməsi, Quranın heç bir yerində yoxdur. Ona görə o ayələri, İsra surəsinin davamına əsasən axarını bir məna eylədik. Axarı budur ki, hamısını Allaha nisbət verək. “Pakdır, eybsizdir O Allah ki, öz bəndəsini apardı” bu da o ayələrin davamıdır.
Və ləqəd rəahu nəzlətən uxra. Allah taalanı gördü. Gördü, cism olaraq deyil. Çünki, Allah taala cism deyil, məkanı yoxdur. Bəlkə Allah taala qəlblə görünər. “La tudrikuhul əbsar”. Göz Allahı göməz. Amma insan qəlbi ilə edə bilər ki, bir dərəcəyə yetişsın, (şühud məqamına) və Allahın feyzini dərk etsin, liqaullaha çatsın. Və ləqəd rəahu ikinci dəfədə bu şuhuda yetişdi.
Amma digər müfəssirlərin dediyinə görə, rəahu kəlməsindəki hu-dan məqsəd Cəbraildir. Yəni, peyğəmbər, Cəbraili ikinci nazil olmada da gördü. Yəni, bir dəfə Cəbraili Hira mağarasında öz siması ilə gördü. İkinci dəfə də meracda gördü ləqəd rəahu nəzlətən uxra.
Birinci mənada liqaullaha işarədir. Yəni, peyğəmbərin Allahı qəlbi ilə müşahidəsinə. Bu qəlbi müşahidə baş verdi, o yerdə ki, insanların kamalının son həddidir. “İndə sidrətul muntəha”. Sidrə ağacdır, muntəha yəni, insanların və mələklərin nəhayət və son dayanacaq yerləri. Hədislərimizdə var ki, bu ağac, möminlərin, şəhidlərin, ənbiyanın ruhlarının və mələklərin nəhayət dayacanaq yerləridir və bundan o yana gedə bilməzdər. Sidrətul muntəhadır. O ağac ki, nəhayətdir, o agac ki, sondur. Digər hədislərdə Rəsuli-əkrəm (s) buyurur ki, “Mən Sidrətul muntəhada hər yarpağın üstündə bir mələk gördüm ki, Allahı təsbih edirdi. Və hər yarpağı bir ümmətə kölgə salmışdı”.
O nəhayət yer ki, mələklər, şəhidlərin və ənbiyanın ruhu gedə bilər, o yerdə liqaullah baş verdi. (Birinci mənaya görə) Liqaullah baş verdi, yəni, Rəsulullah (s) bir kamil insan olaraq, Allahı qəlbi ilə müşahidə etdi, kəşf baş verdi. Peyğəmbərin qəlbində ali dərəcədə dəyişiklik yarandı və bu dəyişiklik səbəb oldu ki, peyğəmbər qəlbində Allahı müşahidə və kəşf etdi.
İkinci mənada isə, həmin o məkanda, Sidrətul muntəha məkanında Cəbraili öz simasında gördü. Mələklərin nəhayət, zirvə yerlərində Həzrət peyğəmbər bir məqama yetişdi ki, mələyi gördü.
İndəha cənnətul məva. Bu Sidrətul muntəhanın, bu ağacın kənarında “cənnətul məva” qərar tapıb. Bu “cənnətul məva” nədir ki, Sidrətul muntəhanın kənarında qərar tapıb? Bu barədə müxtəlif nəzəriyyələr vardır.
Bir nəzəriyyə budur ki, bu həmin Behiştdir. O behişt ki, insanlar orada məskunlaşacaqlar. Bir “cənnətul məbər” var, ”məbər” yəni, ubur yeri. O cənnət ki, oradan insanlar ubur edəcəklər. “Cənnətul məbər” bərzəx cənnətinə deyərlər. Bilirsiniz ki, hədislərimizdə istər əhli-beyt, istərsə də əhli-sünnə kitablarında peyğəmbər tərəfindən nəql olunan hədisdə buyurulur, (yəni, iki məktəbdə də bu hədis məşhur hədisdir) “Qəbir insana ya behişt bağlarından biridir, ya da cəhənnəm çalalarından biri”. Hədisdə gələn “rovzətun min riyazil cənnət” bu cənnət “cənnətul məbər”-dir. Yəni, keçid cənnətidir, oradan keçib gedəcəyik. Çünki insan bərzəxdə ki, qalmayacaqdır. Qiyamət olan zaman bütün insanlar, bərzəxdən köçəcəklər. Ona görə də bərzəx “məbərdir”. Necə ki, dünya “məbərdir” bərzəxə. Bərzəx də “məbərdir”, keçid yeridir, yoldur Qiyamətə.
Amma o cənnət ki, “cənnətul məva” dır, qalma yeridir (məva yəni, qalma yeri) ora Qiyamət gününü cənnətidir.
Bəs, Sidrətul muntəhanın kənarında “cənnətul məva” qərar tapıbdır. O “cənnətul məva” ki, bərzəx cənnəti deyil, Qiyamət cənnətidir. Bu göstərir ki, behişt yaranıbdır. Başqa ayələrdə də vardır, “behişt hazırlanıbdır”, “cəhənnəm hazırlanıbdır”
Digər bir nöqtə də budur ki, ehtimalı var bu “cənnətul məva”, Qiyamət günü olan cənnətdən bir guşə ola. Tamam cənnətə “cənnətul məva” olmaya. Bəlkə, cənnətin əla yeri ola ki, oraya “cənnətul məva” deyilər. Cənnətin mərkəz yeri ola, cənnətin əla dərəcəli yeri ola. Hər halda bu haqda təfsirlər müxtəlifdir. Peyğəmbər burada “liqaullaha” çatdı, Sidrətul muntəhanın, “cənnətul məva”nın kənarında. Və yaxud belə deyək, Peyğəmbər-əkrəm Sidrətul muntəhanın, “cənnətul məva”nın kənarında Cəbrail mələyi öz simasında gördü.
Ayənin davamında buyurur ki, iz yəğşas sidrətə ma yəğşa. Bu iş baş verdi, o zaman ki, Sidrətul muntəhanı nələr bürümüşdü, nələr.
Sidrətul muntəhanı nələr bürümşdü? Bəzi hədislərdə var ki, Sidrətul muntəhanı mələklər bürümüşdü. Çünki hər yarpağında mələklər var idi. Hər halda Allah taala burada üstüörtülü buyurur, tam izah etmir ki, bu Sidrətul muntəhanı nə bürümüşdü. Nuraniyyətmi bürümüşdü, o nuraniyyət ki, ”hicabi nurani” adı verərlər. Sidrətul muntəha tam olaraq bu nurani hicablarla hicablanmışdı, ya mələklərlə hicablanmışdı. Hər halda bu Sidrətul muntəhanı örtmüşdü.
Bütün bunlar o məqamın yüksəkliyidir ki, adi kəlmələr ona düzəlməyib və insanlar adi yaşayışda o məqamı olduğu kimi dərk edə bilməzlər. Həm kəlmə bu səviyyədə deyil, kəlmələr düzəlibdir ki, biz həyatımızda, adı yaşayışımızda bir-birimizlə danışaq. Həm də o mənəvi yüksəklik bir səviyyədədir ki, hamı o mənəvi yüksəkliyi dərk edə bilməz.
Ma zağəl bəsəru və ma təğa. Göz gördüyünü tərs görmədi. Yəni, o məqamda hər nə ki, göründü, göz tərsinə görmədi. Bəzən, insan bir şeyi görməz, bəzən də bir şeyi pis görər. Məsələn, bir şeyi iki şey görər. Ayədə buyurulur ki, zağəl bəsər. Ziğ yəni, görməmək, insan bir şeyi iki şey görə, münhərif görə, buna deyərlər Ziğ.
Ma zağəl bəsər yəni, azğın görmədi, pis görmədi və ma təğa tüğyan eyləmədi, yəni, belə deyil ki, heç görməsin, hər nə gördüysə düz gördü və sağlam gördü. Bəs, nə azğın gördü, nə də pis gördü, hamısını düz gördü. Böyüyü kiçik görmədi, kiçiyi böyük görmədi. Uzağı yaxın görmədi, düzü əyri görmədi. Bunlar hamısı ziğdir. Nəyi gördüsə həqiqət gördü, sağlam və şəffaf gördü.
Bu qismətlərdə görürsüz ki, əvvələn merac izah olundu. İzah olundu ki, meraca gedib.
İkinci məsələ, peyğəmbərin merac barəsində gördüyü və xəbər verdiyi təsdiq olundu. Peyğəmbər Ma kəzəbəl fuad yalan demir, gördüyü də düzdür.
Üçüncü məsələ isə, irfanın əsas məsələlərindən biridir. O da budur ki, insanın imkanı var ki, bir səviyyəyə yetişə, o səviyyədə qəlbi vasitəsilə Həqq ilə görüşə. Bunun adına termində “şühud”, “mərifətul qəlb”, “irfan” deyərlər.
Allah taala oxuduğumuz ayələrdə peyğəmbər haqqında buyurdu ki, “gördü”, “iki dəfə gördü”, “ma kəzəbəl fuad”, “fəddəna, tədəlla”. Bu ibarətlər göstərir ki, meracın, peyğəmbərin həyatında böyük mənəvi təsiri var idi. Peyğəmbər insanları hidayət edəndə, oları görüb qayıtmışdı və onunla hidayət edirdi. Merac, açıq aydın bir həqiqətdir. Merac məsələsini həm əhli-sünnə, həm də əhli-beyt məktəbi qəbul edir. Həmçinin merac haqda çox sayda hədislərimiz də vardır ki, peyğəmbər meraca gedib və nələr görüb. Əlbəttə, hər rəvayəti də bu sahədə insan qəbul edə bilməz.
Təfsiri “Məcməul-bəyan” sahibi, mərhum Təbərisi buyurur ki, merac hədisləri dörd qrupdur. Bir qrup hədislər vardır ki, mümkündür zəif ola və ağıla batmaya. Onlar gərək bir-bir araşdırıla.
Amma bizə əsl merac, (peyğəmbər göylərə getdi, cənnətə getdi, mələkləri gördü, ənbiya ilə danışdı, “liqaullaha” çatdı və Allahın böyük nişanələrini gördü) bu ayələr göstərir. Hətta bəzi hədis kitablarımızda, Allah taala peyğəmbərlə nələr danışdı, onların cümlələri vardır. Allah taala meracda peyğəmbərə Əhməd adı ilə müraciət edib (Ya Əhməd, Ya Əhməd)
Bu hədislər “Qüdsi hədislər”dir (bir). İkincisi də, Allah taala Rəsulullaha deyir.
O biri hədislərdə, insan bəşərlə danışır. Bəs, bəşərlə danışanda hədis vardır ki, Biz Ənbiya, Biz Əhli-beyt bəşərin əqli qədər danışarıq, onların əqlindən yuxarı danışmarıq. Amma “Qüdsi hədislər”də bu yoxdur. Allah taala Rəsulullahla danışır. Ona görə də, merac hədisi böyük bir irfani mənbədir. Bu merac hədisinə müstəqil şərhlər yazıblar.
O hədislər ki, meracda Allah taala peyğəmbərə buyurubdur. Qeyri əz o ayələr ki, meracda peyğəmbərə vəhy edibdir. Qeyri əz o hadisələr ki, Rəsulullah meracda görübdür. Bir sıra kəlmələr də, sözlər də, danışqlar da Allah taala Rəsulullahla danışıbdır, onlar da merac hədisi adlanır və buna müstəqil şərhlər də yazılıbdır....
