Nəcm surəsinin təfsiri (7)

Nəcm surəsinin təfsiri (7)

 

Bismillahir rəhmanir rəhim.

İn yəttəbiunə illləz zənnə və ma təhvəl ənfus və ləqəd caəhum min rəbbihimul huda.

Nəcm surəsinin bu ayəsində buyurur ki, bu bütpərəstlər, bütə ki, pərəstiş edirlər, bütlər barəsində olan əqidələri, bütləri timsal bilirlər mələklərər, mələkləri Allaın qızı hesab edirlər, belə bir xurafatlara, məntiqsiz sözlərə ki, əqidələri vardır, İn yəttəbiunə illləz zənn bunlar gümandan başqa bir şeyə tabe olmurlar. və ma təhvəl ənfus bir də, ürəkləri istəyənə tabe olurlar.

Cahiliyyət qanununda iki sahədə çaşqınlıq var idi. Bir, düşüncə sahəsində idi. İnsanlar düşüncələrini məntiqə, sübuta, elmə söykəmirdilər. Gümana, vəhmə, xəyala söykənib, əqidə düzəldirdilər. İndiki dövrdə də, belə bir baxış var. İnsan gümanı ilə özünə məktəb düzəldir. Məntiqə, sübuta, dəlilə söykənmədən. Bu düşüncə sahəsində olan çaşqınlıq idi ki, elmin həyatlarında heç bir rolu yox idi. Bəlkə, onların həyatlarında güman, xurafat və xəyal başlıca rol oynayırdı.

İkincı çaşqınlıq isə, davranışda idi. Davranışda da nəfsi istəkləri arxasınca idilər. İnsan davranışda gərək əqlinə söykənə. O əqil ki, insanı hikmətlə yaşamağa vadar edər. İnsanda müxtəlif qüvvələr var. Bu qüvvələrin insanın yaşayışına təsiri vardır, davranışına təsiri vardır. Bunlardan biri şəhvət qüvvəsi, digəri qəzəb qüvvəsi və əqldir. Əgər şəhvət və qəzəbi əqlin ixtiyarına versən, şəhvət də, qəzəb də öz yerində oturar. Bu iki qüvvə insana lazımdır, amma yerində.

Əgər əqlin ipini şəhvətin və qəzəbin ixtiyarına versən, o zaman insan bir heyvana çevrilər.

Ona görə də əxlaq elmi, bunu təmin edir ki, insan şəhvətini də, qəzəbini də əqlin ixtiyarına versin. Davranışda hikmət əsasında yaşasın, ədalət əsasında yaşasın, aqil olsun. Düşüncə sahəsində də alim olsun. Elmlə, məntiqlə və sübutla yaşasın. Cahiliyyət dövründə iki sahədə də tənəzzül var idi.

Elmi sahələrdə tənəzzül – elm adına, xəyalı qəbul edirdilər.

Əməli və davranış sahəsində tənəzzül – hikmət və ədalət əvəzinə, qəzəb və şəhvəti qəbul edirdilər.

Buyurur, sizin bütpərəstliyiniz bu iki şor sudan qidalanıbdır. Düzgün bulaqdan və saf sudan qidalanmayıbdır. Saf su – düşüncədə elm və davranışda hikmətdir.

Bunlar isə düşüncədə, zənn və gümanla in yəttəbiunə illləz zənn həyatlarını zənn əsasında qurublar. Onlar elmsiz, sübutsuz və mütaliəsiz bir məktəbə, əqidəyə, düşüncəyə yetişiblər. Onlar “mənə belə gəlir”, “mən belə istəyirəm”, “mən belə düşünürəm” əsasında məktəb və əqidə qurublar.

Davranışlarında isə bütpərəstlər, bütlərə nəzir verirdilər, bütə pərəstiş edirdilər, bütlərə övladlarını qurban verirdilər. Bunlar hamısı nəfsin istəkləri ilə idi, hikmət və ədalət əsasında deyildi.

Qısa olaraq, cahiliyyətin iki əlaməti var. Birincisi, düşüncədə tənəzzül, ikincisi isə, davranışda, yaşayışda tənəzzüldür. Və sirat da hər ikisini tərəqqiyə aparmaqdır. O ki, deyirlər sirat tükdən nazikdir, çünki, insan istəyir həqiqəti sübutla tapa, həqiqəti elmlə tapa, həqiqəti bürhanla tapa. İnsan haqq yolunu tapmaq istəyir. Haqq yolunu tapmaq isə bürhanla və sübutla olur. Bu tapmaq sahəsində tükdən nazikdir. O birinci tənəzzüldən xilas olmaq istəyirsənsə.

İkinci tənəzzül ki, davranışdadır, buyurur ki, sirat qılıncdan itidir. İnsan haqq yolunda yaşamaq istəyirsə, gərək nəfsini kontrol eyləyə, şəhvətini kontrol eyləyə, qəzəbini kontrol eyləyə, ədalət və hikmətlə yaşaya.

Bu əql və o elm insanın siratıdır. Düşüncə sahəsində elm, davranış sahəsində əql olarsa, insanı həqiqətə çatdırar. Amma çox çətindir, tükdən nazikdir, qılıncdan isə itidir.

Bütpərəstlərin tənəzzülü hər iki sahədə idi. Quranın hidayəti də hər iki sahədədir. Həm istəyir insanı xəyali düşüncələrdən, xurafi düşüncələrdən nicat versin. Quran istəyir insanın gözünün qarşısında olan pərdələri ki, haqqı görməməyə səbəb olur (xəyal, güman, xurafat kimi) bunlardan nicat versin. Həm də, o zəncirlər ki, insanın ayağındadır və qoymur haqqa tərəf getsin, (şəhvət və qəzəb kimi) bunlardan da insana nicat vermək istəyir.

Buyurur ki, və ləqəd caəhum min rəbbihimul huda. Rəbbilərinin tərəfindən hidayət gəlib. Çün, özlərini xilas etməyiblər və o iki tənəzzüldədirlər, hidayətə də göz yumurlar və görmürlər.

İnsan əgər elmi tənəzzül etsə, əməli tənəzzül etsə, zənnlə yaşasa, şəhvət və qəzəblə yaşasa, gələn hidayətə də göz yumar. Bu tərz yaşayışı, bu tərz düşüncəsi səbəb olar hidayəti görməsin və hidayətin müqabilində dayansın.

Ayənin davamında buyurur ki, Əm lil insani ma təmənna Yoxsa insan istədiyi hər şeyə nail ola bilər? Yəni, insan hər arzu elədiyinə çatar?

Bu ayənin iki mənası var.

Bir mənası budur ki, bütpərəstlər, bütlərdən arzu edirdilər, gözləyirdilər ki, dünya həyatlarını idarə etsin, xeyrə tərəf yönəltsin, şərdən bunları xilas etsin. Bütlərə nəzir edirdilər, qurban kəsirdilər, pərəstiş edirdilər. Bunların hamısı buna görə idi ki, bütlər dünyada vasitə rolu oynasınlar və bunlara kömək olsunlar. Ayə buyurur ki, insan bu arzu və istək ki, bütdən gözləyir, məgər buna çatar? Bu fəqət arzudur. Əgər istəklərinə çatmaq istəyirdisə, gərək xəzinəsi ilə əlaqə quraydı. “Allah üçündür axırət və birinci dünya”. Həm bura, həm də ora Allah üçündür. Allah rəbbul aləmindir. Bəs, sən bu arzular ki, xəyalınla, bu arzular ki, gümanınladır ona çata bilməzsən. Çünki, bütlərdə heç bir rol, heç bir güc yoxdur. Bu bir məna. Bu mənanı qabaqkı ayələr ilə əlaqələndirmək lazım idi ki, bütpərəstlik arzu əsasında, bütlərdən intizar əsasında qurulub və insan da bu arzusuna çatmaz.

İkinci isə ayəni ümumi məna etmək ki, insan arzusuna sırf arzu olaraq çatmaz. Dünya nizam dünyasıdır, qanun dünyasıdır, səbəb-nəticə dünyasıdır. İnsan işləməsə, zəhmət haqqına yetişməz. İnsan əkməsə, biçə bilməz. Arzu ilə insan bir yerə çata bilməz. Allah taala bu aləmi səbəb-nəticə ilə idarə edir. İnsan gərək hərəkət edə və bir işə başlaya. Əm lil insani ma təmənna. 

Rəca var, ümid var. İnsanın bir şeyə ümidi ola. Ümid o vaxt ki, sən gücün qədər, bacardığın qədər işləyəsən. Əkəsən, şumlayasan, su verəsən, bacardığın qədər. Amma əkdiyin dənin aşağı gedib kök olması və yuxarı çıxıb gövdə, budaq olması, yarpaq və meyvə olması, bütün bu proseslər sənin əlində deyil. Deyir, sən işini gör. Əgər sən işini görsən, meyvə yetişmə ümidin var. Buna ümid deyərlər. İnsan bacardığı qədər öz işini görə və nəticəyə ümidi ola. İnsan dükanını açmalıdır, dükanı süpürüb təmiz etməlidir, təzə mal gətirməlidir. Amma müştərinin bu dükana gəlməsi və bu dükandan mal alıb aparması, bu insanın əlində deyil. Deyir, sən işini gör, hərəkət eylə. Əgər hərəkət eylədin, öz işini gördünsə, bil ki, aləm Allahın əlində idarə olunur. Fəlilləhil axirətu vəl ula.

Bəs, əgər sən təkcə arzu edəsən, heç bir iş də görməyəsən, o zaman məqsədinə çata bilməzsən.

İyyakə vəl ittikalə ələl muna. fəinnəha bəzaiun nuka. Arzulara söykənməkdən uzaqlaş. Həyatını arzularla qurma. Belə olsa, əlinə heç nə yetişməz, sərmayən heç olar, əlinə dəyərsiz sərmayə yetişər. Bəs, arzuya söykənib həyat qurma, plan qurma. Ümidlə plan qur. Yəni, gücün çatan qədər işlərinə başla. Amma heç bir iş görməyəsən, evində oturasan və Allahdan ruzi istəyəsən. Hədislərdə var ki, bəzi insanların duaları qəbul olmaz. Onlar ki, arzu ilə dua edərlər. Ləysə biəmaniyyikum Sizin arzularınız asasında deyil. Əhli-kitabın da arzuları asasında deyil. Gərək işləyəsiniz, gərək çalışasınız. Gərək mütaliə edəsiniz, gərək təhqiqat edəsiniz.

Sırf arzu etməklə bir yerə çatmaq istəyəsiniz, arzu edəsiniz alim olasınız, arzu edəsiniz sənətkar olasınız, arzu edəsiniz qalib olasınız, bu işlər arzu ilə olmur Ləysə biəmaniyyikum. Əm lil insani ma təmənna Yoxsa insan arzu etdiyi şeyə nail ola bilər? Əlbəttə ki, nail ola bilməz. Arzu ilə istədiyinə nail olmaq olmaz.

Hədisdə buyurulur ki, duası qəbul olmayanların biri budur. Evində otura, iş dalınca getməyə, gücündən istifadə etməyə və deyə Allahummə rzuqna. Burada Allahummə rzuqna arzudur, dua deyil.

Bilirsiniz ki, Həzrəti Məryəm İsanı (ə) dünyaya gətirəndə, Allah taala buna şərait hazırladı. Məscidul-əqsadan gəldilər Beytul-ləhmə, orada bir quru xurma ağacı var idi. O quru xurma ağacını yaşıllaşdırdı və meyvə verdi. Adi şəraitdə bu qurumuş ağac nə yaşıllaşmalıydı, nə də meyvə gətirməliydi. Çünki, quru bir ağacıydı.

O vaxt ki, Həzrət Məryəm o şəraiti gördü, Allah taala bir göstəriş buyurdu. Buyurdu, bu ağacdan yapış və ağacı silkələ, taki sənə xurma verilsin.

Təfsir alimləri buyururlar ki, Allah taala bu işi Özü görə bilərdi. Xurmayı hazır edib, boşqaba qoyardı və Həzrət Məryəm də o xurmadan yeyərdi. Burada Allah taala demək istəyir ki, sən özün də işitirak etməlisən, gücün və bacarığın qədər görməlisən və addım atmalısan.

Yəni, insan həyatda o qədər ki, qüdrəti var, işə salmalıdır. Ondan əlavəsini Allah taala özü həll edər. Amma əgər qüdrətini, gücünü işə salmasa və sırf arzu ilə məqsədə çatmaq istəsə, buyurur, belə bir şəxs öz məqsədinə çata bilməz. Əm lil insani ma təmənna.  Yoxsa insan arzu etdiyi hər şeyə nail ola bilər? Bu olmaz ki. Arzunun ümid ilə fərqi var. Ümid ilə insan məqsədinə çatar. Amma arzu ilə insan məqsədə çatmaz.