Quranda imamət - 7 (b)

Mən o baxışla baxıram ki, bu nədən nəyə çatdı, Allahın qarşısında dayanmağı üçün hansı kökləri var idi. İnsanlara zülm etdi.O köklərə baxanda bizə bir dərs mənbəyidir. İnsan özünü islah etməlidir. Bunu geniş olaraq qeyd etdik. Ona görə də tövbə haqqında çoxlu ayələr də var.

 

İnsanı həqiqətdən uzaqlaşdıran səbəblər

Bizə təkcə Qədr gecəsində tövbə kifayət deyil. Bünövrə qoymaq üçün tövbə kifayət deyil islah lazımdır. İslah da budur ki, qayıdaq kökləri görək və hansı köklərdən bura gəldiyi bizə aydın olsun. İnsan gərək özünü tanısın. İnsan sərxoş vaxtında özünü tanımır. Biz su və köpüyə bənzəyirik. Əgər Su sabit olsa arxadan gələn su onda köpük yaradacaq. Biz də həyatımızda bir dostumuzla danışırıq, bununla otururuq, kinoya baxırıq, televizora baxırıq, deyirik, gülürük, yeyirik və.s özümüzə xəlvət, səssiz, aram bir vaxt verməmişik ki, köpük dayansın və mən kim olduğumu görüm. Adi vaxt mən özümü tanımıram. Başqa vaxt görürəm o qədər nəfsimlə mübarizə aparıram. Biz mikrobları ayrı cür tanıya bilirik. Aram vaxtı, böhrana düşəndə. İnsanda bəzən ağır soyuqdəymə olar. Ağır soyuqdəymə zamanı özünü səthi müalicə edir. Yəni budağını kəsir, kökünü kəsmir. Ürəkdə, ciyərdə xəstəlik qalıb, lakin xəstəliyin zahiri boğazdan gedib. Elə bilir ki, sağalıb. Buna görədə sevinir. Bilmir ki, bir azda hava soyusa, bir azda ciyərinə soyuq olsa daxildə olan o ağır xəstəlik necə olacaq. Üzə çıxacaq. Biz də o cürük. Bizim günahlarımızın kökü böhranlar zamanı üzə çıxır. Böhran- Yəni ağır bir hadisə ilə üzləşəndə. Çünki, bu hadisə ilə üzbə üz olmamışdım, bu hadisə baş tutmamışdı ona görə də deyirsən mən pakam. Payız ayları idi özünü sağlam hesab edirdi. Qışa çatdı soyuq onunla üzbəüz oldu. Gördü ki, yox yavaş-yavaş soyuqdəymə baş verir. Ona görə insan gərək özünü sakit vaxtda tanısın. Ya da böhra vaxtlarında əgər diqqətli olarsa tanıyar. Qısası budur ki, biz gərək özümüzü tanıyaq. Özümüzü tanımaq da elə belə olmamalıdır, yəni doğurdan özümüzü tanımalıyıq. Nəinki özümüzü aldadaq. Özümü görmək üçün arada olan pərdələri, maneələri aradan aparmalıyıq. Yasin surəsinin 9 cu ayəsində buyurulur: “Biz onların önlərinə və arxalarına sədd çəkib (gözlərini) bağlamışıq. Buna görə də (Allahın qüdrətinə dəlalət edən əlamətləri) görmürlər. (Kafirlərin qəlb gözü kor edilmiş, bütün iman yolları üzlərinə bağlanmışdır. Onlar zahirən görsələr də, mənən kordular).” Buyurur: Biz insanın qarşısına sədd qoymuşuq. Və insan da zəncirə vurulub. Bunlar kinayədir. Məşğuledici vəziyyətdə insan özünü görməz. Cavanların çoxu özlərini görə bilmirlər. Onlar, ağır bir xəstəliyə düşsələr, ağır bir zərbə yesələr görərlər. Sakitləşərlər, məşğulluq aləmindən çıxarlar. Çünki, bəzi insanlar ağır bir müsibətdə tövbə edirlər. Nəinki müsibət gəlir ki, tövbə etsinlər. Özlərini görmələrinə müsibət səbəb olur. Əgər ayrı vaxt özlərini görsəydilər qayıdardılar. Lakin ayrı vaxt görə bilmirdilər. Bəzən insan ixtiyari pərdəni aradan apara bilməz. Allah bəla göndərər və o ixtiyarsız aradan gedər. Bəla da pərdənin aradan getməsi üçün bir nemətdir.

Qədr gecəsinin bəşəriyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi.

 

Qısası Qədr gecəsi mən gərək özümü görüm. Yenidən bünövrəmi möhkəm formada qurum. O gün Allahın mələkləri də, Ruh da nazil olur. Və Allahdan gələn əmr “kullu əmr” iki tərəfli rabitə olur. Qədr gecəsində rabitə iki tərəflidir. Həm insandan Allaha gedir, həm Allahdan insana gəlir. Yəni insan nəyi tələb edirsə yuxarıya, Allah nəyi göndərirsə aşağıya çatdırılır. Rabitə bu cür açıqdır. Ona görə Qədr gecəsi ən gözəl vaxtdır ki, insan özünə qiymət versin. Özünə qədər axtarsın. O zaman qədər ki, həyatı üçün bir proqram hazırlasın. Qədr gecəsi proqram hazırlama gecəsidir. Əlbəttə proqram hazırlama həmişə olmalıdır. Həmişə gərək insan özünü yoxlasın, sabit saxlasın. Bizlər ildə bir dəfə özümüzü yoxlasaq, bacarsaq ayda bir dəfə, bacarsaq həftədə bir dəfə rabitələrimizi yoxlasaq, ruhumuzu yoxlasaq o zaman sabit qalarıq. Necə ki, hər ölkə öz ixrac və idxalını yoxlayır, bizim ruhumuz da bir ölkədir. Hədis vardır: Əqlin qoşunları, cəhlin qoşunları. Bu hədisdə imam insanda olan xasiyyətləri qoşunlara bənzədib. İnsanı da ölkəyə bənzədib. İnsanın ruhu ölkədir. Bu ölkənin öz qoruyucuları, rəhbəri və düşmənləri də vardır. Bunlar qarşı qarşıya gəlir. Həmişə gərək sərhədçilər nəyin ixrac, nəyin idxal olduğunu yoxlasınlar. Mədaxili və məxarici yoxlasınlar ki, ölkə düşmənin əlinə keçməsin. Biz də onu tayırıq. Bizim ruhumuz da bir ölkədir və ruhumuzun düşməni də var. imam Əli buyurur: “İlk düşmən, öz içində olan nəfsindir”. Ağır düşmən buradadır. Adətən düşmənin cəbhəsi üzbə üz olur. Düşmənlərimiz vardır ki, onlar üzbə üzdədirlər. Lakin sənin düşmənin içərindəki nəfsindir. O həmişə sənə zərbə vurmaq istəyir. O istəyir ki, sənə öz istəklərini əmr etsin. Və səndə ona tabe olasan. Bir nəfər soruşdu: Axı insan özünü sevir, necə öz ziyanına çalışa bilər? Bizim bəhsimiz elə budur: İnsan bəzən öz ziyanına çalışır. Onun sualı bu oldu ki, insan ziyanına çalışmaz çünki, insan özünü sevir. Onun cavabı bu idi - Axı insan bəzən özünü itirər. Özü özünə biganəlik edə bilər. Nəfsin çalışması bəşərə, ruha özünü isbat etməsidir. Mən ruhuma qulluq etməsəm, ruştuma qulluq etməsəm o zaman nəfsimə qulluq edəcəyəm. Nəfs o vaxt müvəffəq olar ki, mənə özümü başa salım. Onda mən özümü sevərəm, lakin mən kim olduğumu itirmişəm. Elə bil bir nəfər gəlib, ama mən onu tanımıram. Adı Həsəndir. Mən ona pul verməliyəm. deyir ki, mən Həsənəm. Özünü təqdim edir, mən də aldanıram və pulu verirəm. Həsənə vermədim, Həsən adı ilə özünü təqdim edənə verdim. Biz də özümüzü sevirik amma bəzən özümüzü itiririk. Bilmirik ki, özümüz nəfsimizdir ya ruhumuz. Ruh rüşt üçün tələb edilir. Nəfs isə ləzzəti istəyir. Mən bəzən nəfslə ruhumu qarışdırıram, özümə ləzzət verirəm. Deyir, yalnız özüm üçün çalışıram. Özümə çalışmıram, biganəliyə çalışıram. Mövləvinin belə bir beyti var, beytində yazır: bir gün bir nəfər başqa adamın sahəsində bina tikirdi. Bina tikəndən sonra istədi ki, girib orada əyləşsin. Həmən yerin sahibi gəlir deyir: Sən səhv etmisən, mənim yerimdə bina tikmisən. Sənin yerin o biri tərəfdə idi. Azmısan elə bilmisən ki, bura sənindir. burda işləmisən, binanı burda ucaltmısan, pulu bura xərcləmisən, ömrünü burda xərcləmisən. Elə bilmisən ki, bura sənindir. Mövləvi də deyir: Nəfs də o cürdür, biganədir. Kim özünü mənə təqdim etsə mən oyam. Axı O mən deyiləm. Başqalarının yerində bina tikmə. Özünə aid iş gör. biganəliklə iş görmə. Kimdir biganə? Sənin torpaqdan yaradılan bədənin? O biganədir? O, bu dünyada yaşamaq üçün sənə verilən bir paltardır. Bu dünyadan köçdüyün zaman onu burda buraxıb gedəcəksən. Sənsə ona xidmət edirsən. Özünə qulluq et. Elə bil adam maşınına qulluq edir. Ömrünü maşınına sərf edir, maşınsa birdən xarab olur. Adam özünü bəzən o qədər azdırır ki, deyər maşın mənəm. Biz də eləyik, insana bəzən maşınla qiymət veririk. Deyirik maşın elə onun özü deməkdir. Bəzən paltarla qiymət veririk, deyirik paltar elə onun özü deməkdir. Hələ bunlar bir az incə deyil, amma kamil bilinir. Bu bir az incədir. Mən özümü nəfs bilirəm. Özümü sevmək varımdır, amma özümü itirmişəm. İnsan bilməlidir ki, özü ilə nəfsinin fərqi vardır. Quranda bir ayə var buyurur: “İnsan öləndə, canı alınanda bəzilərinin canını mələklər alar. Bəzilərinin isə canını Allah özü alar”. Mələkdə (müstəqil olaraq) can alma qüdrəti yoxdur. İnsan mələkdən kamildirsə mələk onun canını təhvil ala bilməz. Bu ayə haqqında olan hədislərdə buyurur: Yəni canı Allah özü alar mələk almaz. Bəziləri də zorla canını çıxararlar. Nəinki canını alarlar, buyurarlar canını özün çıxar. Quranda ayələr var buyurur: “Özünüzü çıxardın. Siz özünüzü çıxardın”. Bunu kimə buyururlar? Bədənlərə. Yəni indiyə qədər siz özünüz bədənlərinizə qulluq elədiniz, özünüz də çıxarın. Burada çıxardan bizik, çıxardılmış olan da bizik . Allah bizə buyurur: Özünü çıxar. Buradan məlum olur ki, insanın bir biganə nəfsi var və ona bu dünyada qulluq edir. Əgər insan ona çatsa Allah bədənə buyurar ki, o sənə layiq deyil. O özün idin, lakin səni məcbur ixrac edirik. Lakin o həddə çatdın ki, o sənə layiq deyil. Ona görə biz Qədir gecəsində əvvəla kamalımızı fikirləşək, özümüzü tapaq, özümüzü tanıyaq daha sonra qəflət pərdəsi özümüzə görə, tanımağa görə aradan getsin. Bu haqda Quran və hədislər çox vaxtlar buyurublar: “Özünü tanımaq mərifətin təməlidir”. Ən mərifətli, ən lazımlı mərifət, bəşərə lazım olan təməlli mərifətlərdən biri də budur ki, özünü tanıyasan. Özünü kamilən tanısın ki, mən necəyəm? Biganəliyi özüm fikirləşmişəm ya yox. Bundan sonra insan kamilləşər. Qədir gecəsi budur. Mən özümü tanıyanda nəcə başlamışam və indi necə gedirəm? Bu qədər köklərim zay olub, bunun üçün də mənə vasitə, proqram lazımdır. Allah proqramı həmən bu gecədə verir. Tanıdın, qədr oldu. Allah Qədr gecəsində Quran nazil edir. Ona görə Quranın nazil olması ilə Qədr gecəsinin rabitəsi vardır. O zaman mən bildim ki, kamal tərəfə kamal istiqamətində Qurana uyğun yaşamalıyam. Amma hələki, mən özümü araşdırmamışam Qurana ehtiyac duymuram, əqlimlə, nəfsimlə yaşayıram. Adi vaxtı nəfs və əql ilə olur. Təmiz adamamsa əqlimlə yaşayıram. Bu fasiq insandır, namaz qılan deyil. Adi vaxtda əqli ilə yaşayır. Düşünür filankəsə belə deyim, filankəsə belə deməyim. Bunlarda ona guya Əql kömək edir. Nəinki ona Quran, Allah buyurur. Bəzən Allah buyurur: Filankəsdən xoşun gəlmir amma onunla otur. İmam Əli məcbur olurdu ki, hətta xoşu gəlmədiyi işləri görürdü. O vəziyətlərə məcbur olurdu. O vəziyət dəhşətli vəziyyət idi lakin səbr edirdi. Lakin əql ayrı cür deyirdi. Qeyrət mümkündür ki, ayrı cür tələb edir. Allah Quranda buyurub: O vəzifə ayrı cür deyirdi. Xülasə mən ac olduğum zaman proqrama ehtiyacım var. Ona görə Allah buyurur, mən Qədr gecəsi sənə proqram vermişəm. Ona görə bu sözü qeyd etmək istərdik ki, insan Qədrə getməsə Qədrə düşməsə Quran ona hələ nazil olmayıb deməkdir. Quran var amma o hələ Quranla tanış olmayıb. Elə bil günəş var. Nə zaman ki, bəzi quşlar başlarını qarın içinə vurarlar, onlar başlarını qardan qaldırmayana qədər günəş onlar üçün yoxdur. Nə zaman ki, mən Qədrə düşməmişəm mənə Quran yoxdur. Burada Quranın cildindən söhbət getmir. Quranın o ruhundan, hidayət, bəyyinatından söhbət gedir ki, O mənə görə yoxdur. Quran bu gecə nə üçün gəlib? O da Bəqərə surəsində izah olunur. Əvvəla hamının nə qədər istedadı varsa fərqi yoxdur elə o qədər də Qurandan faydalanır. Yəni hərə öz istedadına görə. Nas yəni insanlar hamısı. Biz deməməliyik ki, mənim savadım, istedadım azdır və mən Qurandan faydalanmaram. Burada Quranın kəlmələrindən söhbət getmir. Quranın ərəbcəsindən söhbət getmir. Quranın icrasından, insanın ruhuna təsirindən söhbət gedir ki, hamını bu hidayət edə bilir. Quranın mənasının təhlili budur ki, O hadidir. Quranın iki sahəsi var. Quran bir islam ensiklopediyası sahəsi vardır. Bu cür tədqiqat üçün qeyri-müsəlman da Quranla tanış ola bilər. Şərqşünas kafir də Quranı tədqiqat mənbəyi kimi təfsir edə bilər. O yalnız bunları deyə bilər ki, bu ayənin mənası budur, bu cümlə belədir bunları. Bir də Quranın hidayət tərəfi var. Hidayət tərəfi insana dərman verir onu müalicə edir. Sən dərmanları araşdıra bilərsən. Aptekə bu məqsədlə gedirəm ki, dərmanların siyahısını tutum, onlarla tanış olum. Bir də var ki, xəstəyəm, dərman alıb, içib sağalmaq istəyirəm. Quranın iki ünvanı vardır. Bir tədqiqat mənbəyidir, bir hidayət mənbəyidir. Hidayət mənbəyi üçün insan gərək müsəlman olsun. Düzdür Quran hamını hidayət etmək istəyir. Ona görə də hamı üçün nazil edilib. Lakin ondan müttəqi faydalana bilər. Yağış hamı üçün yağır, lakin münbit yer ondan faydalanır. Bəs necə hidayət edir? Hidayət, yəni getməsi üçün ona yolunu göstərir. Heç vaxt Quran insanı çaş-baş qoymaz. İnsan yolunu tapa bilər. Biz bilmirik indi vəzifəmiz nədir, çünki işlərimizə Quranla yanaşmırıq. Quran hər şərait üçün insana kömək edir. O hidayətçi ünvanıdır. Bəzən mən hidayət olmaq istəmirəm. Lakin istəyirəm ki, hidayət verən olum. Nas insanlardır. Nasın içindən bəzi insanlar da olmalıdır ki, hidayət olunandan sonra hidayət etsinlər. Quranın ikinci cəhdi də var. Quran müəllim də tərbiyə edir. Sən Qurana çox baxsan Qurandan insanları hidayət etmək üçün də faydalana bilərsən. Bəyyinat, yəni aydın nişanələr. Sən bir gün yolu tanımırsan bir nəfərə deyirsən filan yer haradadır? O sənə deyir ki, belə get bu marşuruta min ora çıxacaqsan. Yox bir də budur ki, sən bu yolda bələdçi olmaq istəyirsən. Marşuruta minməyi axtarmırsan. İstəyirsən bu yolu kamil şəkildə öyrənəsən ki, əlamətlərini tapasan. Getməkdə səbəb məqsədə çatmaqdır. Bir də var gedirsən ki, sabah bələdçi olasan. Onda bəyyinə lazımdır. Bəyyinə olmasa bələdçi ola bilməzsən. Mən istəyirəm hər hansı bir dil öyrənim buna o qədər də bəyyinə lazım deyil. Qurandan öz vəzifəmi soruşuram, Quran isə mənə onları buyurur. Amma başqasına öyrətmək istədiyim zaman gərək bəyyinə olsun ki, ona yol göstərə bilim. Hadi olanda gərək bəyyinən olsun. Bəyyinə, yəni sübut və əlamət. Bir ayrı misal qeyd edək. Sən dənizdə bir balıq görmüsən, gedirsən bir nəfərdən balıq almağa. Tutmağı bacarmadın. Məqsədin balığının olmağıdır. Bir də balıqçı olmaq istəyirsən. Gedirsən özün üçün balıq almağa, lakin orada balıq tutmağı da öyrənirsən. Buna deyirlər bəyyinati. Bəzi insanlar var balıq tutmağı öyrənməyi də bəzən deyirlər, gəlin elə üslubda balıq tutaq ki, vaxtımız zay olmasın. Mən onsuz da balıq tutacam. Lakin, hansı üslubda balıq tutmaq yaxşıdır? Diqqət edin: Çoxlu düz işlər var hamısı düzdür amma dərəcələrinin fərqi vardır. Bir iş düz olmağında bunlardan birinci yerdədir. Biri isə onuncu dərəcəli düz işdir. Mən elm oxuyuram həmin an Quranda oxuya bilərəm,namazda qıla bilərəm. Lakin burada elmi oxumağım bu işlərədə birinci dərəcəlidir, o onuncu dərəcəlidir. Bəzən biz dərəcələri yaddan çıxarırıq. Yaxşı işləri bilirik, lakin  yaxşı işlərin əhəmiyyətini bilmirik. Furqan olsa bilirik. Furqan nədən irəli gələr bu ayrı bəhsdir. Quran həm hidayət edir, həm də hidayətə həm bəyyinət, həm furqan verir. Camaatı hidayət edir, bələdçilərə isə bəyyinat verir. Bəyinnət və furqan verilən bələdçilər və bunlar kimi şəxslər dərəcədə kamil olmaq istəyirlər. Çünki, Quranın müxtəlif hidayətləri vardır. İnsanın rüştü üçün Quranın birinci, ikinci, üçüncü və.s dərəcələri vardır. Əgər insan istəsə ona proqram nazil olsun Qurana müraciət etsin. Quran insana proqram verir. Özü də proqramı verməsində insanın hər hansı bir dərəcədə olması şərt deyil. Nasa da, kütləvi camaata da, hətta alimdə, qeyri alimdə olsalar yəni təbəqəsindən asılı olmayaraq kim olursa olsunlar onlara da bəyyinat verilir. Bunun üçün Qədr gecəsi proqramını tapırsan. Çünki, bu Qədr gecəsinin məsələsidir. Biz ihya saxlayırıq yatmırıq, ihyanın mənası diriltməkdir. İnsan özünü diriltmək istəyir. İnsan yatada bilər ama bu gecənin fəziləti onun əlindən çıxar. İnsan bir kitab və ya bir nüsxəni oxuduğu zaman mümkündür ki, ona bir dəfə baxsın. Faydalanmadan yola düşdü demirik, amma edə bilərik ki, iki qat faydalanaq. Bu gecədə bərəkət sübh açılana qədərdir. Sübh açılana qədər ona bərəkət nazil olar. İnsan məhdud olduğu üçün feyzi bir saatda bir qədər alır. Gərək kifayət qədər həmən gecədən qidalanaq. Biz bir saat qidalan bilərik ama bunun faydası az olar lakin bütün gecəni faydalansam bir neçə gün bunun feyzi ilə yaşayaram. İnsanın bir saatlıq imkanını zamanla da ölçülə bilər. Bizim bir saatlıq imkanımız bir formadır, 10 saatlıq imkanımız başqa formadır. Bir şəxs bir sözü mümkündür 1 saata düşünə bilməsin amma bir neçə saat ərzində bu sözü rahat düşünə bilər. Bu Qədrin əhəmiyyətidir. Qədr yatmaq yatmamaq məsələsi deyil. Yatmayaq, oturaq bəs nə edək? Qeybət edək? Bunun günü deyil. Quran Qədr gecəsi nazil olub. Bu söz nə mənadadır? Ayələr nazil olub. Bəzi alimlər buyurur: Quran iki dəfə nazil olub. Bir tədricən. Bir də peyğəmbərin özünə bir gecədə hamısı birdəfəlik nazil olub. Bu bir nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyənin bir bəhsi var. O formada nazil olmağın nə xeyri var? Bir də Quranın bəzi ayələrini göstərir ki, onlar hadisələrdə nazil olub. Yəni hər hansı hadisə baş verib və bu ayə nazil olub. Narahat olma ki, onlar bu sözü dedilər. Burdan belə məlumdur ki, bu sözü dedilər və o ayə nazil oldu? Quran ayələri bu forma ilə uyğun deyil, və bu Quran kullən səhifə-səhifə ayə-ayə Qədr gecəsi nazil olub. Quranda Fussilət surəsində ayə var.

Buyurur: “Ayələri Quran olaraq ərəbcə müfəssəl izah edilmiş, anlaya bilən camaat üçün nəzərdə tutulmuş bir Kitabdır.” Quran ayələri əvvəl möhkəm şəkildə, ehkam, yəni yığcam, fussilət yəni ayrı-ayrı nazil olunub.  Quran ayələri əvvəl yığcam gəlib sonra hissə-hissə nazil olub. Buna misal qeyd edək. Bəzən sən bir qanunu öyrənmisən. O yığcam şəkildədir. Qanun praktikada hissə-hissə icra olunmayıb. Qanunun 20 və ya 100 ayrı ayrı nümunəsi var. Buna yığcam şəkli, icmal şəkli deyirlər. Hissə hissə icrasına isə təfsir deyilər. O qısa ruhi söz praktikal hissəli ruha aiddir. O onun əməli hissəsidir. Quranda buna 2 məqam vardır. Quran elə bir qanun şəklindədir ki, hələ hadisələrə tətbiq olunmayıb. O ruhi Quran hələ hadisələrə düşməyib. Məsələn: Filan hadisələr peyğəmbərə əvvəlcədən buyurulur. Sənə belə etsələr peyğəmbər sən də onlara belə et. Bu hadisədə o qanunun praktikasıdır. Qədr gecəsi ruhi Quran nazil olub. Ayələr isə hissə-hissədir. Hissə-hissə Quranın praktikada təfsilatıdır. Bu onun təfsilatıdır. Nazil olmanın da mənası budur. Nazil olmaq, yəni ayə vermək. Baxın, məsələn sən müəllimsən azyaşlı tələbəyə dərs deyirsən. Elmdə öyrəndiyin bütün sözləri, terminləri bütünlüklə həmən tələbəyə öyrədə bilməzsən. Sözü, termini elə səviyyəyə endirmək lazım gəlir ki, onu, uşağa öyrədə biləsən. Yuxarı səviyyədə izah etsən ona aydın olmaz. Bəşər də Quranı o səviyyədə başa düşməz. Ancaq peyğəmbər başa düşə bilər. Bunlar elə nazil olmadır. İnna ənzəlnəhu, yəni biz onu nazil etdik. Onda məqsəd nədir? O bir işarədir və orada bir şey var idi. Quranda buyurulan ayədə: “Biz onu ərəb dilində nazil etmişik ki, düşünə bilsin”. Bu Ləfz formasında deyildir. O səviyyədə düşünmək üçün ruh kamilləşməlidir. Soruşsanız Ruhun nə faydası var? Hər peyğəmbərin öz kitabı qədər dərəcəsi var. Rəsulullaha Qədr gecəsində Quran nazil oldu. Sonra təfsilatları hadisələrdə oldu. Sonra hadisə baş verəndə Rəsulullah özü Quran ayəsini oxuyurdu. Allah buyurdu: Oxuma. Biz buyuraq sonra oxu. Niyə oxuyurdu? Çünki, O Quranı natiq idi. Ruhi Quran bununla idi. Bu o kamala çatmışdı. Lakin hadisələrdə isə Allah praktikada buyururdu: Gözlə mən deyim. Qədr gecəsi peyğəmbərlik də var idi. Besətin əvvəllərində olub. “İqrə” (Ələq) nazil olmağı Quran nazil olmağı demək deyil. Peyğəmbərliyin nazil olmasıdır. “İqrə” də məqsəd peyğəmbərə sən rəsul oldun deməkdir. Elə bil bir şəxsi çağırırsan və ona bir sıra kəlimələr deyirsən. O kəlmələri Ona sonralar dərsdə də deyirsən. Amma indi bu ünvandadır yəni, sən artıq tələbə oldun. Ruh da bir məxluqdur. Dərəcələri vermək üçün nazil olur. Biz özümüzü bir-birimizdən ayırırıq mən, sən, o, bu. Hərəmiz ayrıyıq. Bu bir şəxsiyə malikdir. Lakin biz qafilik, biz barmaqlara bənzəyirik, bir-birimizdən ayrıyıq amma bizim bədənimizdə bir ruh var O pərakəndə üzvlərin hamısının da ayrı ruhları vardır. Aləmin də elə ruhu var. İnsan nə qədər kamilləşirsə o qədər vahidləşir. Mübahilə ayəsində məna baxımından buyurur: Peyğəmbər buyurur Əli mənim canımdır, özümdür. Bu məcazi mənada deyil. Biz də başqasına deyək ki, sən mənim canımsan. Amma biz ayrı-ayrıyıq. Quran burada məcazi demir, istəmir Əlini peyğəmbərlə təşbeh etsin deyillər. Ayənin mənası bu deyil. Onlar elə birdirlər. Ruh kamilləşəndə bir olar. Lakin bədənləri ayrı olar. Ruh baxımından bir olar. Aləmin ruhu şəxsiyə malikdir. Mənim ruhi şəxsim vardır. Bütün aləmin də bir ruhi şəxsisi vardır. Mənim ruhum da o ruhun bir hissəsidir. Lakin aləmin xüsusiyyəti budur ki, mən ixtiyarı olaraq o ruhla birləşib hiss edə bilirəm ki, mən onun bir hissəsiyəm. Həmən ruh rəsulullah kamalıdır. Ona görə peyğəmbər zaman baxımından 1400 il əvvəl anadan olub. Lakin kamal baxımından ilk məxluqdur. Çünki, ilk onunla vahidləşib. Çünki, O ilk məxluqdur, Allahın ilk kamalıdır. İnsan da kamilləşəndə onunla eyniləşir. Çünki o ilk yaratdığı ruhi aləmdir, rəsulullah da ruhi aləmdir.