Loğman surəsinin təfsiri (7)
Loğman surəsinin təfsiri (7)
Bismillahir rəhmanir rəhim
“və vəssəynəl insanə bi validəyhi”
Allah taala Loğmanın moizələrinin içində, ilk moizəsindən sonra, mötərizə arası ata-anaya aid tapşırıq da buyurur. Bu münasibəti Loğmanın moizələri ilə budur ki, bir ata balasını moizə edir. Yəni, övlad diqqətin olsun, səni moizə edən o şəxsdir ki, sənin səadətini axtarır.
Buyurur ki, Biz insana tövsiyə eylədik, tapşırdıq Mənə də şükür eylə (Allaha) və valideyninə də şükür eylə.
Maraqlı sözdür, Allah taala özünün şükrü ilə, valideynin şükrünü bir yerdə gətirib.
Ayənin davamında buyurur ki, “iləyyəl məsir” qayıdacağınız da Mənə tərəfdir. Yəni, bu göstəriş ki, vermişik, indi mümkündür bu göstərişi həyata keçirtməkdə yüngüllük edəsiniz, diqqətsizlik edəsiniz, bu göstərişi sadə tutasınız, ata-ananıza şükür edən olmayasınız və yaxud Allaha şükür edən olmayasınız, amma bunu bilməlisiniz ki, “iləyyəl məsir” siz Bizə tərərf qayıdacaqsınız. Bəs, diqqətli olun, əməlinizi sağlam və düz yerinə yetirin.
İnsanın həyatında bir sıra məsələlər, ana məsələdir. İnsanın dirçəlişi, Allaha tərəf hərəkəti. Bir sıra məsələlər də var ki, bu ana məsələnin budaqlarıdır. Buyurur, ata-anaya ehsan etmək, ata-ananın xidmətində olmaq, ata-anaya şükür eyləmək, Bizim sizə tapşırığımızdır. Amma bəzən də elə olur ki, ata-ana uşağını şirkə çağırar, günaha tərəf yönəldər. Bu səhv yönəltmələr ondan irəli gələ bilər ki, ya bilmir, yəni, səadəti düz başa düşməyibdir, özünün səhv başa düşdüyünü övladına yönəltmək isəyir və övladı bu əyri yolu getməklə xəsarət düşsün. İndi burda neyləyək? Əgər desək ata-ananın mütləq olaraq sözünə bax, o zaman, bu insanı inkişafdan məhrum etmişik, bu insanı kamaldan dayandırmışıq.
Əgər desək ki, belə bir ata-ananın sözündən çıx, o zaman da valideynin hörmətini sındırmış olarıq. Allah taala belə bir vəziyyətdə üçüncü yolu seçir bizə və bu incə bir yoldur. Valideynin hörmətini saxlamaq lakin, itaət etməmək. Dünyada onların hörmətini sındırmamaq, valideyn dünyada yaşadığı müddətdə onların qulluğunda durmaq gərəkdir, amma əgər şirkə dəvət etsələr, insanı günaha çəksələr, o zaman valideynə itaət etmək olmaz.
Burada insan iki işi birləşdirməlidir. Etika, mədəniyyət baxımından ata-ananın qulluğunda olmaq, amma düşüncə və iman baxımından, Allahın yolunda olmalıyıq. Allahın yolunda, eyni halda etikalı olmaq, mədəniyyətlə, hörmətlə yaşamaq lazımdır.
Ayədə buyurulur ki, “və in cahədak” əgər sənin ata-anan çalışa, “cahədak” o vaxt işlənər ki, insan mübaliğə edə, çox çalışa. Adətən ata-ana əgər səhv yolda olsalar, övladlarını da çalışarlar, o səhv yolla (guya səadətlərini istəyib) aparsınlar.
Ayə buyurur, bu yolda çalışsalar da, zəhmət çəksələr də (ki, sən də onların getdiyi səhv yolda olasan, toyunda sən də içki verəsən, sən də namaz qılmayasan, sən də hicab örtməyəsən) ki, sən də Allaha şərik qoşasan, “əla ən tuşrikə” istər gizli şərik qoşmaq ola, istərsə də, aşkar şərik qoşmaq. Bilirsiz ki, aşkar Allaha şərik qoşmaq, yəni Allahdan qeyrisinə pərəstiş etmək. Gizli şərik qoşmaq isə, həva və həvəsinin yolunda yaşamaq, yəni ki, insan nəfsinin və şəhvətinin yolunda yaşaya.
Buyurur, əgər valideynlərin Mənə şərik qoşmanı istəsələr, özüdə o şərik qoşmaq ki, “ma ləysə ləkə bihi ilm” sənin ona biliyin yoxdur.
Yəni, şirk məsələsi iki mərhələdir.
Biri budur ki, şirk batildir, şirkin əsası yoxdur və Allahın təkiyinə və aləmin Allahın Rəbbliyinədə idarə olunmasına çoxlu sübutlar vardır.
Buyurur, əgər bunları qəbul etməsən, şirkə sübut və dəlilin yoxdur. Yəni, əgər biraz səninlə keçinsək də nəhayət bu sözü deyə bilərik ki, sən dediyinə biliyin yoxdur, sən dediyinə sübutun yoxdur. Bizim sənin batil olmana sübutumuz var, Allahın şəriki yoxdur (La şərikə ləh) sübutla. Amma biraz da aşağı ensək, bunu demək olar ki, Allahın şərikliyinə sənin əsasın yoxdur, sən sübutsuz, dəlilsiz bu etiqada düşmüsən.
Buyurur, əgər ata-ana səni əyri yola aparsalar, şirkə dəvət etsələr, “fəla tutihuma” o zaman, ata-ananın itaətində olma. Amma, onların itaətində olmamağın mənası bu deyil ki, onları dilinlə incit, onların dünyəvi ehtiyaclarını, yaşayışında ehtiyaclarını nəzərə alma, onların qulluğunda durma, xəstələnəndə həkimə aparma və s.
“və sahibhuma fidunya mərufa” Dünyada onlarla bəyənilmiş halda keçin. “sahib” yəni, onlarla bahəm ol, onlarla həmrah ol, onlarla xoş davran, sənin tənəli, tikanlı sözünü eşitməsinlər. “sahibhuma fidunya mərufa”. İtaət və etiqad məsələsi ayrıdı, amma əxlaq və davranış məsələsində ata-ananı, ata-ana olaraq qoru “və təbi səbilə mən ənabə iləyyə” amma, təbəiyyət və təslimçilik baxımından, onun yoluna tabe ol ki, Mənə tərəf qayıdır. O ki, Mənim tərəfimdədi, ona tabe ol. Tabeçilik bəhsi ayrıdı, hörmət saxlamaq bəhsi ayrıdı. Etika bəhsi ayrıdı, təslimçilik bəhsi ayrıdı. Bu iki dənəni ayır, o ata-anada ki, şərikliyə dəvət edir, o ata-anada ki, üsyana və günaha dəvət edir, bunu həyatında incəliklə ayır. Onların əyri sözünə təslim olma, Allahın qanununa təslim ol, lakin hörmətlərini də saxla.
“summə iləyyə mərciukum fəunəbbiukum bimə kuntum təməlun” Sonra bunu bilməlisiniz ki, hamınız Mənə tərəf qayıdırsınız.
İnsan bu məsələni bilməlidir ki, Allaha tərəf qayıdır və qayıdacağı Allahdır, qiyamət günü də Allaha hesab verəcəkdir. Elə ki, insan həyatında bu məsələyə diqqət etdisə, Allaha tərəf qayıdacaq və hesab-kitabı da Allahladır, o zaman öz davranışında diqqətli olar.
Allah taala burda demək istəyir ki, sən ki, ata-anana itaət edirsən, təslim olursan və yaxud onlara hörmət edirsən, onlarla mədəniyyətlə davranırsan və ədəbi pozmursan, bunların hamısını Biz bilirik, hamısını qeyd etmişik. “fəunəbbiukum bimə kuntum təməlun”. Dünyada hər nə ki, əməl edirsiniz, onların hamısını sizə xəbər verəcəyik. Yəni, bunların heç biri itmir, bunların heç biri aradan getmir, sizə bunlardan xəbər verəcəyik. Ona görə də yadınızda olsun və bilin ki, işləriniz qeyd olunur və bir gün də özünüzə xəbər veriləcəkdir.
Bunlar hamısı bunu çatdırmaq istəyir ki, birincisi Allaha şərik qoşma, ikincisi ata-ananın ehtiramını saxla, ata-anana yaxşılıq et, onlara qarşı ədəbli ol, amma şərik qoşmamaq bu ikinci qanundan üstündür. Ona görə bu ikisi toqquşsalar, bunları bu formada birləşdir; Allaha şərik qoşma və ata-ananla da dünyada xoş davran, eyni halda şərikqoşma məsələsində də təslim olma onlara.
Ayənin davamında Loğmanın yenə moizələri qeyd olunur. Loğmanın birinci moizəsi şəriklik məsələsi idi. “Oğul Allaha şərik qoşma”. (tövhid məsələsi idi)
İkinci məsələ Qiyamət məsələsidir.
Əvvəla bir nöqtə burda budur ki, əvvəl moizələr düşüncə xarakteri daşıyır. İlk moizələr, (əməldən qabaq) istəyir, insanın etiqadını sağlamlaşdırsın, inamını təmizləsin və islah etsin. Əqidə islahı, əməl islahından üstündür. Ona görə Loğmanın ilk moizələri əqidə islahıdır “La tuşrik” (bu tövhid)
İkinci islahı da budur ki, “Ya bunəyyə” Ey mənim əziz oğlum ,“İnnəha in təku misqalə həbbətin min xərdəl” Sənin əməllərin, (istər yaxşı əməlin, istərsə də pis əməlin ola) “in təku misqalə həbbətin min xərdəl” bir xardal dənəsi ağırlığında ola. (Xardal bir bitkidir, qara dənələri olar. Saleh və yaxud fasid əməlin o qara dənə qədər ola, yəni, balacalığı bu qədər ola) “fə təkun fi səxrətin” Bu, böyük bir daşın içində ola, “əv fis səməvati” Ya göylərdə ola, “əv fil ərz” Yaxud yerin altında ola.
Bəs, ya daşın içində ola, ya göylərdə ola və ya yerin altında ola, buyurur, fərq etməz, istər qaranlıq ola (yerin altında) istər möhkəm daşla əhatə oluna (daşın içində) istərsə də uzaqda ola (göylərdə ola)
“yəti bihəllah” Allah bu əməli gətirəcəkdir. Sən hər nə iş ki, dünyada görübsən və harda görübsənsə, Allah taala o əməli Qiyamət günü gətirəcəkdir. “İnnəllahə lətihun xəbir” Allah taala lətifdir, (incə iş görəndir, incəliklərdən xəbərdardır. Çün, incəliklərdən xəbərdardır və lətifdir, dənə də olsa görəcəkdir, qaranlıqda da olsa görəcəkdir) xəbirdir, xəbərdardır, agahdır. Allahın agahlığı ilə lətifliyi səbəb olur ki, qaranlıq, uzaqlıq və gizlin bir yerdə olmaqlıq, Onun üçün fərq etməz və Allah əməllərin hamısını Qiyamət günü gətirəcəkdir.
Diqqət olunası budur ki, əməli özü gətirəcəkdir. Dünyəvi məhkəmələrdə əməlin adı gətirilir. Yəni, bir cinayətkarın məktubunda cinayət əməlinin özü yoxdur, adı vardır, misal üçün yazılıb ki, bu cinayətkar filan günü oğurluq edibdir və ya adam öldürübdür. Bu törətdiyi əməllərin fəqət adlarıdır, amma cinayətin özü keçmişdə qalar. Əməlin özü daha məhkəmədə yoxdur. Dünyəvi məhkəmədə əməlin fəqət adı var.
Amma axirət məhkəməsi belə deyil. Axirət məhkəməsində əməlin adı yox, əməlin özü hazır olacaqdır. Əməllər dünyada bükülü haldaydı, axirətdə isə açıq vəziyyətdə insana verəcəklər. O zaman ki, insanın əməli özünə verildi, daha insan heç nəyi inkar edə bilməz, daha deyə bilməz ki, bu səhvdir, bu mənim deyil. Ona görə inkar edə bilməz ki, çünki, əməlin özü olacaq, nəinki əməlin adı. Əməlin adı olsaydı, səhv, yalan yaza bilərdilər, amma əməlin özü olsa, daha səhv və yalan yazmağın mənası yoxdur. Buyurur, Qiyamət günü sənin əməlinin özünü gətirəcəyik. Bu ayə, onu göstərir ki, əməlin özü qalır. İnsan bir iş görən zaman, (ta Qiyamət günü ki, əməlin özünü açılı halda gətirəcəklər) bu əməl qalır.
Amma Quranın maraqlı bəhslərindən biri budur ki, bu əməl harda qalır (adı deyil, əməlin özü)
Əgər insan Quranın ayələrinə diqqət etsə, insan əməli özü öz içərisində saxlayır. İsra surəsində buyurur ki, Biz insanın boynunda əməllərini saxlamışıq. Hər insanın əməlini, hər insanın gördüyü işi, öz üzərində saxlamışıq. Bəs, insan bir əməl ki, görür, onu özü saxlayır. Özü də içərisində bükülü halda saxlayır. İnsanın ruhu, əməlinin anbarıdır. Əməlləri orada bükülü halda saxlanılar. Görürsən ki, adi halda etdiyi əməl yadında deyil, amma biraz diqqət edəndə, əməl yadına düşür. Yadına düşür nə deməkdir? O bükülülər açılır.
İnsan öz əməlini içərisində saxlayır. O vaxt ki, içərisində saxlayır, Qiyamət günü hər can, “əhzərət” bütün ruhlar əməllərini ehzar edəcəkdir, əməllərini içəridən çıxardacaqlar. Bükülü haldan, açılı hala çıxardacaqlar. Quran İsra surəsində buyurur, “kitabən mənşura” Qiyamət günü insanın əməlnaməsi, açılı bir məktub kimi görsənəcək. Əməlin özü, nəinki, əməlin adı.
İnsan bunu bilməlidir, dünya və axirətin məhkəməsinin əsas fərqlərindən biri budur. Biz əməlin özünü saxlayırıq, əməlin özünü anbar edirik, əməlin özünü qeyd edirik, nəinki adını və insanın əməlinin özü içərisində qalır. O vaxt ki, əməl içəridə qalır, insan bu dünyada da cəhənnəm içindədi, əgər əməlləri günah olsa. Dünyada da beheşt içində olar, əgər savab əməlləriylədisə. Və amma hələ içərilər eşiyə çıxmayıbdır, özünün yanmağını görmür, özünün cənnətdə olmağını görmür. Necə ki, İmam Əli (ə) müttəqilər haqda buyurur: Onlar cənnəti elə bil görürlər, onlar cəhənnəmi elə bil görürlər.
İnsanın əgər bəsirəti olsa, öz əməllərini öz ruhunda görsə, yanmağı görər. Savab əməllərini öz ruhunda görsə, behiştdə olduğunu görər...
