Loğman surəsinin təfsiri (10)
Loğman surəsinin təfsiri (10)
Bismillahir rəhmanir rəhim
“Vəqsid fi məşyikə vəğzuz min səvtikə innə ənkərəl əsvat ləsəvtul həmir”
İnsan dirçəliş və təkamül proqramında, həm gərək əqidəsini düzəldə, həm gərək əməlini düzəldə, həm də gərək əxlaqını düzəldə. İnsan gərək pak əqidəyə malik ola, saleh əmələ malik ola, xoş və fəzilətli əxlaqlara malik ola. Nəticədə, əqidə düz, əməl saleh, əxlaq da fəzilət. Bu insanın kamalıdır və sirat da budur. Din də şaquli həyatı insana tərbiyə eylədir. Bəzi həyat və yaşayışlar var ki, o yaşayışlar üfuqi yaşayışdır. İnsanlar gündəlik, təkrar yaşayışlarını davam edirlər. Amma din insanı dəvət edir “gəlin yuxarıya” yəni, şaquli həyat yaşayın, günbəgün yüksəlin, günbəgün böyüyün. Şaquli həyatda insanın ehtiyacı var özünü tərbiyə etsin, özünü kontrol etsin, davranışına diqqət etsin.
Loğman öz balasına şaquli həyatın qanunlarını hikmət olaraq tövsiyə edir. Bu qanunların bir hissəsi əqidədir, bir hissəsi əməldir, bir hissəsi isə əxlaqdır. Loğmanın bu tövsiyələri, həmin tövsiyələrdir ki, Allah öz peyğəmbərlərinə edib, peyğəmbərlər də öz ümmətinə buyurub.
Loğman, peyğəmbərlərin dərsini, peyğəmbərlərin tövsiyəsini, peyğəmbərlərin göstərişlərini, öz övladına hikmət olaraq buyurur.
Axrıncı hikmət bu idi, “vəqsid fi məşyikə” davranışında, yerişində orta həddi, ifrat və təfritdən uzaqlığı, riayət eylə. Nə ifrata, nədə ki, təfritə yönəl. Bir şeyi nə həddindən çox, nədə ki, həddindən az əməl et. Yatmağında, danışığında, yerişində, başqası ilə oturub-durmağında da buna riayət etməlisən. İfrat və təfrit insanı kamala çatmağa qoymaz, insanı hərtərəfli dirçəlişdən saxlayar. Buyurur, “vəqsid fi məşyikə”.
“vəğzuz min səvtikə” danışan zaman səsini aşağı eylə və ucadan danışma. Elə düşünmə ki, ucadan danışan zaman sözünün təsiri də çox olar. Ucadan danışmağın ziyanı budur ki, danışıqda kontrolunu əldən verəsən. O zaman ki, insan danışıqda kontrolunu əldən verdi, səhv sözlər danışar, peşmançılığa səbəb olan yersiz sözlər danışar, öz danışdıqlarına nəzarəti əlindən çıxar. Bunlar hamısı ucadan danışmağın nəticəsidir.
Bizə tapşırmayıblar ki, şədid danışın, bəlkə, bizə sədid danışmağı tapşırıblar. Sədid yəni, düz, o ki, möhtəvası düzdür. Şədid isə uca, hay-küy salmaq. Bizə deməyiblər ki, hay-küy salın. Fəqət azanda uca demək tövsiyə olunubdur. Başqa yerlərdə uca danışmamaq, aram danışmaq tövsiyə olunubdur. İnsan biri ilə danışırsa, sözünü məntiqini aram və sakit desin, hay-küylə məntiq olmaz, hay-küylə söz düzəlməz. Buna bənzəyir; mən bir məsələdə dəlil və sübut gətirə bilmirəm, (bir şeyi isbat edə bilmirəm) məntiqlə danışmağı bacarmıram və hay-küyə əl ataraq özümə haqq qazandırıram. Bu düz iş deyil, bu səbəb olar insan kontroldan çıxa və xətaya yol verə.
Ona görə də ayə bizə tapşırır “vəğzuz min səvtikə” o zaman ki, danışırsan, elə danış ki, aram halda, səsini eşitsinlər və özün də danışığını kontrol eylə. Elə ki, danışığında çaşdın (kontrol əlində olduğuna görə) tez danışığına düzəliş verə bilərsən. Eynilə insanın maşın sürməsinə bənzəyir. Əgər insan maşını çox sürətlə sürsə, qarşısına bir şey çıxsa, artıq, maşını kontrol edə bilməz. Amma əgər maşını aram sürsə, qarşısına bir şey çıxsa da, maşını rahat kontrol edə bilər. Buyurur, “vəğzuz min səvtikə”.
“Ğəz” yəni, endirmək, azaltmaq. Bu insanın baxışında da qeyd olunub. Qurani-kərim buyurur, o vaxt ki, yol gedirsən gözünün baxışını azalt, hər yerə baxma. Azaltsan baxışını, həm yolu görərsən, həm də naməhrəmi görməzsən. Gözünün əhatə dairəsini azaltsan, rahat yeriyə bilərsən, eyni halda da günah sayılan yerlərə də baxmazsan.
Bəs, baxışda da azaltmaq var, danışıqda da. “vəğzuz min səvtikə”.
“innə ənkərəl əsvat ləsəvtul həmir” Ən pis səs, bəyənilməmiş səs (ucalıq baxımından) uzunqulağın səsidir (həm ucadandır, həm də bəzən yersizdir)
Buyurur, uca səs, (ucalıqda misal vursan) bu heyvandadır ki, bəyənilməmiş səsdir.
Ona görə də Loğman öz oğluna tapşırır ki, məntiqlə və aram danış.
Qurani-kərimdə bu on hikmət, Loğmandan öz oğluna nəql olubdur.
Diqqət olunasıdır ki, bu hikmətləri Allah taala, İsra surəsində öz peyğəmbərinə də vəhy eylədi. Yəni, Loğman bu hikmətləri, nəbilərin dərsindən, peyğəmbərlərin sinifindən öyrənibdir və indi də bunu öz övladına buyurur.
Loğman surəsi, İsra surəsi ilə müqayisə olunsa, görünər ki, orda da bu sözlərin hamısı vardır və axırda buyurur ki, ya Rəsuləllah bunlar hikmətdir, Allah taala sənə veribdir.
Loğman surəsində də buyurur ki, Biz Loğmana hikmət verdik. Bu hikmətin səbəbi də budur ki, bu sözləri öyrənsin və bu sözləri öz övladına buyursun.
Digər məsələ budur ki, insan ata olaraq öz övladına fəqət geyim, paltar, məskən və bu kimi maddi ehtiyaclarını ödəmək məsuliyyətini daşımır.
Loğman bizə öyrədir, övladımıza ədəb məsuliyyəti, hikmət öyrətmək məsuliyyəti də daşıyırıq. Bəzi ata-analar belə fikirləşirlər ki, övladlarına geyim verdilər, yemək verdilər, yaxşı yerdə yaşatdılar və sonda öz ata-analıq vəzifəsini yerinə yetirdilər.
Loğman deyir – xeyr. Ata-analıq vəzifəsindən biri də budur ki, uşağa hikmət öyrədəsən, uşaq ədəbi bilə, uşağın əqidəsi, əxlaqı düz ola. Hədislərimizdə gəlib, ata-ananın vəzifələrindən biri budur ki, uşağın ədəbini gözəlləşdirə. “Yuhəssinə ədəbə”
Bəs ata-ana tərbiyəvi cəhətdən də aktiv olmalıdır və övladına hikmət öyrətməlidir yaxud da hikmət sinifinə qoymalıdır.
Allah taala Loğmanın məsələlərini, hikmətlərini qurtarandan sonra davamında, yenə Özünün yer üzündə nişanələrini və insanın Allahla əlaqəsini (insan ibadət etməlidir, həmd etməlidir Allaha) izah edir.
Buyurur ki, “Ələm tərəv ənnəllahə səxxərə ləkum ma fi səməvati və ma fil ərz” Məgər görmürsüz, həqiqətən Allah göylərdə və yerdə olanları sizin ixtiyarınızda qoyubdur.
Göy də, yer də insanın ixtiyarındadır.
Bir təfsir budur ki, bir sıra işlər insanın öz əlindədir. Allah insana əql qüdrəti verib, Allah insana seçim qüdrəti verib, Allah insana yer üzündən faydalanma qüdrəti verib.
Bəs, sənin ixtiyarında qoyubdur. Yer də ixtiyarındadır; yerdən meyvə çıxarda bilərsən, yerdən özünün kamalın üçün, özünün qidan üçün və müxtəlif sahələrdə ehtiyacın üçün faydalana bilərsən.
Göy üzündəki məsələn; günəş, ay və s. bunlar da sənin mənfəətin üçündür. Belə deyil ki, bunlar sənin ixtiyarındadı, lakin sənin xeyrin və mənfəətin üçündür. Bunların vasitəsilə gecə-gündüz olur, fəsillər dəyişir, hava şəraiti sənin yer üzündə yaşaman üçün normal olur. Bunlar hamısı sənin xeyrinədir.
Bəs, “səxxərə ləkum” iki mənası var. Biri budur ki, “səxxərə ləkum” yəni, sənin ixtiyarında qoymuşuq, faydalana bilərsən, özünün seçiminlə, özün öz əlinlə faydalanıb, bəhrə apara bilərsən. “səxxərə ləkum” yəni ki, sənin mənfəətin, sənin xeyrin üçündür. Sənin ixtiyarında olmasa da sənin xeyrinədir, günəş və ayın dolanması və s. kimi. (Bu bir təfsir bu ayəyə)
Bəs, Allah təsxir edibdir, təsxir yəni, şərait düzəldibdir insanın xeyrinə. Bəzisini veribdir insanın öz əlinə, bəzisi isə insanın öz əlində olmasa da onun xeyrinədir. Aləm müsəxxərdir, yəni, Allah aləmi insanın mənfəəti və xeyri üçün tənzim edibdir.
“səxxərə ləkum”un ikinci mənası isə, bir adi “səxxərə ləkum”dur, yəni, siz elmlə, təcrübə ilə, təhqiqatla bu aləmdən istifadə edə bilərsiniz. Hətta günəş və aydan da istifadə edə bilərsiniz, (təhqiqat edəsiniz, elmlə, səfərə getməklə və ya fəzaya çıxmaqla) hamısı sənin əlindədir və sənin ixtiyarındadır.
Bir də “səxxərə ləkum” qeyri-adi yol var. Necə ki, Sad surəsində oxuyuruq: Külək Süleymanın təsxirində idi, ixtiyarında idi. Sad surəsinin 36-cı ayəsində buyurur: “Biz küləyi Süleymanın təsxirinə, ixtiyarında qoymuşduq ki, bu külək Süleymanın əmri ilə hərəkət edirdi”. Süleyman bir yüksəkliyə yetişmişdir ki, iradəsi ilə, əmr və göstərişi ilə külək hərəkət edirdi.
Bir, elm və təcrübə yolu ilə bu aləmdən faydalana bilərsiniz. Elmi yüksəkliklə aləm sizin əlinizə keçə bilər. İkinci isə, mənəvi yüksəkliklə, vilayət yolu ilə, Süleyman olmaqla. (“Küləyi onun təsxirinə, ixtiyarına qoydu”)
Bunların hamısı göstərir ki, insan yer üzündə o qədər əzəmətə malikdir ki, göy və yer insan üçündür. İnsan təsxir edə bilər (Allahın izni ilə) Allah “səxxərə ləkum” yeri və göyü sizin ixtiyarınıza qoyubdur. Siz elminizlə və ya kamalınızla edə bilərsiniz təcrübə qanunlarını öyrənəsiniz və bu təcrübə qanunları ilə, günəşdən, aydan faydalanasınız və ixtiyarınıza keçirəsiniz. Və yaxud da Süleyman kimi ola bilərsiniz. O vaxt ki, Süleyman kimi oldunuz, bu yer, bu külək, sizin iradə və əmrinizlə dolana bilər, hərəkət edər.
Bəs, aləm sənin üçündür. Amma təəssüflər olsun ki, insan bəzən özünü bu aləmə əridir. Bir halda ki, aləm sənin üçün ərinibdir, aləm sənin üçün qurulubdur, bütün bu sistem sənin üçündür. Sən bu sistemə fəda olmamalısan, sən dünya üçün, mal üçün, pul üçün özünü itirməməlisən.
Buyurur ki, Aya görmürsünüz, “ənnəllahə səxxərə ləkum ma fi səməvati və ma fil ərz” hər nə göylərdə var, sizin xidmətinizdədir. “ma fi səməvat” mələklərə də şamildir. Mələklər də sizin ixtiyarınızdadır. Əgər siz yuxarı gələ bilsəniz, mələk də sizin ixtiyarınızdadır.
“Və əsbəğə ələykum niəməhu zahirətən və batinəh” Allah öz nemətlərini sizə firavan veribdir. Nə təkcə nemət veribdir, bəlkə, firavan nemət veribdir, çoxlu nemət veribdir, sizi nemətlə doldurubdur. “əsbəğə” yəni, nemətlə doldurmaq. Həm zahiri nemətlər veribdir, sizi yaradıb, yer üzündə rizq qoyub, aləmdəki maddi nemətlər, bitkilər, hamısı zahiri nemətlərdir, insanın öz üzvləri bunlar da nemətlərdir.
Batini nemətlər də bu aləmdə sizə firavan verib. Əqlin də, ruhun da, qəlbin də, vəhy də, nübuvvət də, mələklər də bunlar batini nemətlərdir. Həm sənin zahiri nemətin var, həm də batini nemətin. Göz açılmalıdır və insan bu nemətləri ətrafında görməlidir.....
