Loğman surəsinin təfsiri (11)
Loğman surəsinin təfsiri (11)
Bismillahir rəhmanir rəhim
“Və əsbəğə ələykum niəməhu zahirətən və batinəh və minən-nasi mən yucadilu fillahi biğəyri ilmin və la hudən və la kitabin munir”
Allah taala Loğman surəsinin 20-ci ayəsinin birinci hissəsində təsxirdən danışdı. Təsxir yəni, göylər və yer insanın xidmətində, insanın ixtiyarında qərar verilibdir. İnsan edə bilər elm və təcrübə yolu ilə və ya ruhi və mənəvi dirçəliş yolu ilə aləmi öz ixtiyarına alsın.
Ayənin ikinci hissəsində buyurur, zahiri və batini nemətlər var. İnsan gözünü açmalı ətrafındakı zahiri nemətləri görməlidir. Özü də zahiri və batini nemətlər bir dənə deyil. Quranın ifadəsi “əsbəğə” dir. “İsbağ” yəni, dolu, firavan deməkdir. Yəni, Allah taala hər iki nemətdən də insanın ətrafında firavan yaradıb və firavan ixtiyarında qoyubdur.
Zahiri nemətlər ibarətdir, insanın üzvlərindən, aləmdəki dünyəvi rizqlərdən və s. bunlar hamısı nemətdir. Batini nemətlər, insanın ruhuna aid nemətlərdir. Elm, nübuvvət, vilayət batini nemətdir, imamət batini nemətdir. Buyurur, sizin ətrafınızda həm maddi və zahiri nemətlər var, həm də mənəvi və batini nemətlər var ki, hər ikisindən də bəhrələnməlisiniz. Təəssüflər olsun ki, nemətlərinizi görmürsünüz və bəhrələnmirsiniz.
Buyurur, bəzi insanlar Allah barəsində mübahisə edərlər. “və minən-nasi mən yucadilu fillah” Allah barəsində mübahisə edər, lakin, mübahisə etməyə heç bir şəraiti yoxdur. Sağlam surətdə mübahisə etmək odur ki, insan ya özü bir şeyə çata, məsələn; bir şəxs peyğəmbər ola, o vaxt ki, peyğəmbər oldu, özü çatdı. Yaxud peyğəmbərin dediklərinə əqli ilə yetişə və ya peyğəmbərin dediklərinə əqli ilə yetişməsə də qulaq asa və qulaq asmaqla çata. Bəs, özü yetişə, ya əqli ilə yetişə, ya da düşünməklə, qulaq asmaqla yetişə. Bəzi insanlar düşünərlər çünki, həqiqət onlara çatıb, həqiqətin içində yaşayırlar. Bəzi insanlar həqiqətin içində yaşamasalar da, əqlləri başa salır, düz olan yolu. Bəzi insanların əqlləri başa salmasa da, inandıqları və düz yolda olmasına sübutları olan adamın sözlərinə əsaslanıb haqqa çatarlar. Bəs, insan həqiqətə ya özü çatar, onlar həqiqətlə yaşayar, ya həqiqətlə yaşamasa da həqiqəti düşünər, qəlb hələ yetişməsə də əql yetişər. Əql də yetişməsə də qulaq asar. Ayə buyurur ki, bəzi insanlar Allah barəsində mübahisə edərlər və saydığımız bu üç dəstədən heç biri də deyillər. “biğəyri ilmin” nə özləri düşünüb yetişiblər, “və la hudən” nə başqasının hidayəti ilə olublar, “və la kitabin munir” nə də nur verən Kitabla. Nə əqllə, nə nəqllə və nə də vəhylə. Nə vəhy yolu ilə haqqa çatıblar, nə əql yolu ilə haqqa çatıblar və nə də nəql yolu ilə ki, başqası, sağlam bir insan nəql edə və başa sala.
Bunların həyatlarında həqiqətə fəqət bir dənə ölçüləri var, o da keçmişləri bu əsasdadır; “Və iza qilə ləhum ittəbiu ma ənzələllah” O vaxt ki, bunlara deyirlər tabe olun, Allahın nazil etdiyinə təslim olun. Allah taalanın nazil etdiyi hökmlərinə, göstərişlərinə itaət edin. Bunlar nə deyərlər? “Qalu bəl nəttəbiu ma vəcədna ələyhi abaəna” bizim ölçümüz budur, biz əql əsasında, hidayət əsasında yaşamaq istəmirik, biz, keçmişə təəssüb əsasında yaşamaq istəyirik. Əgər insanda təəssüb dirilərsə, əql, nəql, vəhy kənara gedər və insan təəssüblə keçmişinə baxar, keçmişində nə var onun hamısını haqq bilər. “ma vəcədna ələyhi abaəna” ata-babalarımız nə yolda idilərsə və biz onları nə yolda tapmışıqsa, ona da tabe olacağıq. Onlar bütpərəst yolunda idilər, bütə nəzir edirdilər, bütə pərəstiş edirdilər, uşaqlarını bütə qurban kəsirdilər və bu kimi yollar ki, onların inancı idi, biz də o yollar əsasında yaşayırıq və bu yollar əsasında əqidəmiz var.
Allah taala buyurur ki, əvvələn bu, şeytani yoldur. İnsan haqqı məntiqlə, hidayətlə ölçər. İnsan gərək ya özü əqlə malik ola və düşünə bilə, ya da düşünənin, mütəxəssisin sözünə baxa. Bəs, ya özün gərək təhqiqatçı olasan, ya da təhqiqatçıların sözünə baxasan. Əgər sən, nə özün təhqiqatçısan, nə də təhqiqatçıların sözünə baxırsan, nə özün bu sahədə işləmisən, nə də işləyənlərin sözünə baxırsan. Əgər xəstəsənsə, ya gərək özün həkim olasan və bu xəstəliyini müalicə edəsən, ya da gərək xəstəliyini müalicə etmək üçün həkimlərin sözünə baxasan. Yox, əgər keçmişdə necə idisə elə də yaşayırsansa, keçmişdə bu xəstəliyi necə müalicə edərdilərsə, (bütə nəzir, qurbanlıq verməklə və s.) edirsənsə, bu şeytani yoldur.
Bəs, bir rəhmani yol var, bir də şeytani yol.
Rəhmani yol budur ki, əqlin işə düşə və yaxud da əgər özünün sahən deyilsə, mütəxəssisin sözünə baxasan.
Şeytani yol budur ki, məsələyə təəssüblə baxasan. Təəssüb insanın gözünü kor edər, qulağını kar edər, insan daha başqa sözlər eşitməz, fəqət özünün təəssüb etdiyini eşidər, təəssüb etdiyini görər.
Buyurur ki, bu şeytani yoldur. “əvələv kanəş şəytanu yəduhum ilə əzabis səir” Bu şeytani yolun axırı budur, aya, hətta şeytan sizi alovlu oda çağırsa da, tabe olacaqsınızmı? Yəni, sizin bu məntiqinizin kökü budur. Əvvələn şeytani yoldur. İki probleminiz var. Birincisi, düşüncə, mərifətşünaslıq probleminiz var. Həqiqəti tapmaqda pobleminiz var. Siz həqiqəti təəssüblə tapmaq istəyirsiniz. İkincisi isə, (bir, yol probleminiz var, bu yoldan əlavə) bu yolda möhtəva, məzmun probleminiz var. Həm əqidə cəhətdən xətadı, həm də bu üslub cəhətdən xətadı. İnsanın gərək həm əqidəsi düz ola, həm də bu düz əqidəyə çatmaq üçün üslubu düz ola. Birinə mərifətşünaslıq, o birisinə isə, həqiqətə çatmaq deyərlər.
Buyurur, sizin mərifətşünaslığınız, üslubunuz düz deyil. Təəssüblə haqqı tapmaq olmaz, təəssüblə batildən uzaqlaşmaq olmaz.(bu bir məsələ) İkinci məsələdə isə, indi fərz edək ki, bu üslub düzdür və bu üslubun özünü araşdırmayaq. Bu üslub bəzən sizi batil məzmunlara, batil möhtəvalara aparar. O nədir? Sizi alovlu əzaba çağırsalar, onda da tabe olacaqsınız? Niyə gözünüzü açmırsınız? Niyə ağlınızı işə salmırsınız? Niyə bu batini və o zahiri nemətlərdən faydalanmırsınız? Əvvəldə ki, buyurdu zahiri nemət və batini nemət, sonra gəldi bu sahədən danışdı, Allah taala demək istəyir ki, bəzi insanlar, nemətləri ola-ola, o nemətlərə naşükür olarlar. Necə naşükür olarlar? O nemətlərdən faydalanmazlar. İnsanda ən böyük nemət əqldir. Əqli işə salmaq və məsələyə əqllə baxmaq, insanı həqiqətə çatdırar. Amma, məsələyə təəssüblə baxmaq, insanı həqiqətdən məhrum edər.
Buyurur ki, bunların qarşısında bəzi insanlar, həm özləri düzdür, həm də işləri düzdür.
“Və mən yuslim vəchəhu iləllah” Kim özünü Allaha tərəf təslim eyləyə “və huvə musin” o halda ki, gözəl iş görəndir.
Birinci xasiyyəti özü içəridən düzdür “yuslim vəchəhu iləllah” özünü Allaha təslim etdirib, həqiqəttələbdir. Allah taalanın insana buyurduqlarına tabedir. Nə təəssübü var, nə də məsələyə kor-koranə baxır, həqiqətə, Allaha tabedir. (bu içəridə)
Əməldə də, bu təbəiyyəti, bu təslimçiliyi göstərir “və huvə musin” və o yaxşı insandır, əməldə gözəl iş görəndir.
“fəqədistəmsəkə bil urvətil vusqa” bu cür insanlar, gözəl və möhkəm bir dəstəkdən yapışıbdır. Möhkəm əl tutan yeri vardır. İnsanın əl tutan yeri möhkəm olmasa, yıxılar və ayağa dura bilməz.
Buyurur ki, o insan möhkəm dəstəkdən yapışıb ki, birincisi, içərisini təmizləyə, təslimçilik ruhunu içəridə becərdə, ikincisi isə, əməldə də gözəl və yaxşı adam ola.
“və iləllahi aqibətul umur” İşlərin sonu və aqibəti Allaha qayıdır.
Dünya imtahan dünyasıdır, dünya məktəb dünyasıdır. O kəs ki, təəssüblə yaşayır, o kəs ki, ata-babasının gördüyü işləri haqq bilir və o əsasda davranır, işimiz yoxdur (cücəni payızda sayarlar) “iləllahi aqibətul umur” tamam işlərin aqibəti, sonu Allaha tərəf qayıdır. Əgər kor-koranə yaşayırsansa, yenə sonu Allaha tərəf qayıdır. Əgər həqiqət, paklıq dirçəliş və haqqa təslim olmaq əsasında yaşayırsansa, yenə də “iləllahi aqibətul umur” sonu Allaha tərəf qayıdır.
Bəzən insan, Allahın cəlal sifətinə qayıdar, bəzən də insan Allahın cəmal sifətinə qayıdar. Hamı “liqaullah”a çatmalıdır, hamı Allahla görüşəcəkdir, hamı Allaha tərəf qayıdacaqdır “İnnə lillah və inna iləyhi raciun” Amma “raciun” fərq edəcək. Bəzi insanlar Allahın əzab tərəfinə, Allahın cəlal sifətlərinə, Allahın intiqam alan sifətlərinə tərəf qayıdacaqlar. Bəzi insanlar isə, Allahın rəhmət tərəfinə, Allahın cəmal sifətlərinə tərəf qayıdacaqlar. Hamı “liqaullah”a çatacaqdır.
Allah tamam sifətlərin, cəlal və cəmal sifətlərin malikidir. Bəzi insanlar Allahın cəlalı ilə görüşəcəklər. Bəzi insanlar isə, Allahın cəmalı ilə görüşəcəklər. Bəzi insanlar “şədidul iqab”la görüşəcəklər. Bəzi insanlar isə “rəhman” və “səttarul uyub”la görüşəcəklər. Bəs, hamı Allahla görüşəcəkdir.
Buyurur, “və mən kəfərə fəla yəhzunkə kufruh” (Ya Rəsuləllah) kafirin küfr etməsi səni narahat etməsin. Bu ayə göstərir ki, peyğəmbər narahat olurdu, bəzi insanlar haqqı gizlədirdilər, bəzi insanlar haqqa təslim olmurdular. Ayə buyurur ki, narahat olma, Sən ki, vəzifəni çatdırdın, Sən ki, məsuliyyətini yerinə yetirdin. Bu ayəyə uyğun başqa ayələr də vardır. “Ta ha” peyğəmbərin adlarındandır. (Taha surəsində) Buyurur, “Ta ha” Biz bu Quranı sənə nazil etməmişik ki, sən özünü əziyyətə salasan, özünü həlak edəsən.
Bəzən peyğəmbər, başqası iman gətirməyəndə, başqası haqqı qəbul etməyəndə, çox narahat olardı. Narahatçılığın səbəbini soruşanda, buyurardı ki, o bilmir əlindən nə çıxır, o bilmir beş günlük dünyaya görə, müvəqqəti ləzzətə görə, xoşbəxtlik, əbədi səadət əlindən çıxır. O bilmir, amma mən bütün bunları bilirəm və ona görə narahatam.
Bu ayədə buyurur ki, narahat olma, onun küfrü səni narahat etməsin.
“iləyna mərciuhum” Onların dönüşü Bizə olacaq. Yəni, onlar qayıdacaqlar və Bizə hesablarını verəcəklər və Biz onlardan hesablarını alacağıq.
“fənunəbbiuhum bima əmilu” Biz də onlara etdikləri əməllər barədə xəbər verəcəyik. Xəbər verməkdən məqsəd budur ki, onlara aydın söz deyəcəyik. “Nəbə” o xəbərə deyərlər ki, hərtərəfli ola. Quranın başqa ayələrində var ki, insanın əməlini özünə göstərəcəklər. “İhzar” edəcəklər. Əməl insanın hüzuruna gələcəkdir. O vaxt ki, əməl insanın hüzurunda oldu və göründü, bu, aydın “nəbə”dir, aydın xəbərdir. Bir vardır ki, gizlin söz deyəsən, bükülü söz deyəsən, bu, “nəbə” deyil. Amma əgər birinə aydın, aşkar söz dedinsə bu, “nəbə”dir. Quran buyurur ki, sənin əməllərini, sənin özünə göstərəcəklər. Qiyamət günü bütün insanlar etdiyi əməlləri, hazır görəcəklər. ”Mohzəra, hazira” Quranda ayələrdir. Hazır olunacaq əməllər. O vaxt ki, əməllər hazır oldu, insan bunları inkar edə bilməz, deyə bilməz, “mən bu işi görməmişəm”. Əməlin özünü hazır edəcəklər.
Buyurur, Biz xəbər verəcəyik nə iş görüblər və xəbərvermə də “ihzar” sistemilədir. Bəzi xəbərvermə budur ki, yazıda göstərəcəyik ki, sən bu işləri görübsən. Bəzi xəbərvermə isə budur ki, əməlin özünü insana göstərəcəyik, bu sənin əməlindir, bu sənin işindir. Sən bu işi unutmuşdun, sən bu işi bükülü halda saxlamışdın. İndi biz açdıq, “fənunəbbiuhum” onlara xəbər verdik.
“innəllahə əlimun bizatis sudur” Allah həm qəlblərə alimdir və qəlbləri bilir, həm də qəlblərin içini, qəlblərdə olanlara alimdir. Ona görə heç nə Allah üçün gizlin deyil.
Bəs, insana əməllərini xəbər verəcəkdir...
