Loğman surəsinin təfsiri (15)
Loğman surəsinin təfsiri (15)
Bismillahir rəhmanir rəhim
“Ələm tərə ənnəllahə yulicul ləylə fin nəhar və yulicun nəharə fil ləyl”
Allah taala bu ayələrdə, Özünün yer üzündə, xilqət aləmində nəzm-intizam və qaydalarından danışır. Bununla bir neçə nəticə almaq olur.
Birincisi budur ki, aləmdə nəzm var. Əgər aləmdə nəzm vardırsa, demək bu nəzm bizə nəzm verəni göstərir.
İkincisi budur ki, bu nəzm, insanın yaşayışına kömək etmək üçündür. Nəzm buna görədir ki, insan bu dünyada rahat yaşasın. Bəs, o zaman insan Allaha həmd etməlidir. Çünki, bu nəzm, bu proqram, bu sistem insanın xidmətindədir.
Üçüncüsü isə, bu nəzm göstərir ki, bir hədəf, bir məqsəd bu aləmdə, bu xilqətdə güdülür, bir məqsəd qurulubdur, özbaşınalıq deyil. Bəs, insanın xilqətində də özbaşınalıq yoxdur.
Bəs, həm tövhidi göstərir ki, nəzm verən var. Həm insanda əməl, şükür və həmdə səbəbdir. Həm də, Qiyamət məsələsini bu nəzm-intizamla nişan verir.
Allah taalanın nişanələrinin bəzisi aydındır. O qədər aydındır ki, “bilirsən” demir, “görürsən” deyir. Biri budur ki, “aya bilmirsən? - öyrən”, biri də budur ki, “görmürsən? – gör”. O qədər aydındır ki, deyir “gör”. Necə ki, gecə gündüz bir-birinin içinə daxil olur, günəş və ay müntəzəm dövr edir. Nəticədə, fəsillər və gecə gündüz yaranır. Bunların hamısı gözlə görülür və aydındır. O qədər aydındır ki, hər bir insan biraz düşünsə başa düşər.
Gecənin gündüzə daxil olmağı və gündüzün gecəyə daxil olmağının iki mənası var.
Birinci mənası budur ki, tədricən gecə gələr və tədricən də gündüz gələr. Bir anda qaranlıq olmur və bir anda da gündüz olmur ki, insan bu anda nəsə qeyri-adilik hiss etsin. Görürsən, axşam olanda hava yavaş-yavaş qaranlıqlaşır. Elə bil, gündüz gecəyə, gecə gündüzə daxil olur. Yəni, yavaş-yavaş qaranlıq olur. Səhər olanda elə bil, yavaş-yavaş gündüz gecəyə daxil olur. Qaranlıq gedir, işıqlıq, gündüz gəlir.
İkinci mənası isə, vaxt baxımındandır. Yəni, bəzi gecələrdə getdikcə gündüz azalır, gecə çoxalır. Bəzi günlərdə, fəsillərdə isə, əksinə olur, getdikcə gün uzanır, gecə azalır.
Birinci mənada, gecənin gündüzə və gündüzün gecəyə daxil olması hər an baş verir. Hər gecə gündüz belədir. İnsan tədricən gecəyə və gündüzə daxil olur.
İkinci mənada isə, fəsillər düzəlir və bunun nəticəsində insan dünyada yaşaya bilir. (ağaclar bar verir, insan onun meyvəsindən qidalanır və s.) Dünyada olan bu sistemlər, insanın yaşayışına və onun rahatçılığına qulluq edir.
Bəs, deyir “baxın”, “görmürsünüz” Mənim bir nişanəm budur “yulicul ləylə” Allah daxil edir gecəni gündüzə və gündüzü gecəyə. “və səxxərəş şəmsə vəl qəmər” Allah günəşi və ayı insanın mənfəəti üçün onun ixtiyarında qoyub. İxtiyarda qoymaq o demək deyil ki, insan günəşə hakimdir. Yəni ki, günəş, ay insan xidmətindədir. Allah günəşi və ayı yaradıb bu sistem ilə taki, insan faydalansın.
Amma “kullun yəcri ilə əcəlin musəmma” Bunlar hamısı bir möhlətə qədər hərəkət edirlər.
Quranın Kəhf surəsində bir misalı var. Buyurur ki, yer üzündə zinətlər buna görədir ki, bu insanı Biz burada saxlaya bilək. İnsanı Biz yaratmışıq, yer də məktəbdir və imtahan dünyasıdır. Bu imtahan dünyasında insan darıxmasın deyə, ulduzlar, günəş, ay qoymuşuq. Münbit şərait yaratmışıq, taki, bu qonaq, bu yer üzündə dirçələ bilsin, bu məktəbdə imtahan versin və kamilləşsin. Dünyada ünsiyyət tapa bilsin. Bəs, Bizim bu dünya sistemimizin hamısı buna görədir ki, insan burda ünsiyyət tapa bilsin, bu məktəbdə kamilləşsin və inkişaf etsin.
Amma o vaxt ki, Biz bu insanı apardıq, Qiyamət baş verdi (dünyadakı bütün insanlar köçdülər) Biz bu aləmi düzənliyə çevirəcəyik. Çünki, bu aləm insan üçün idi. İnsan köçəndən sonra daha bu süfrə də yığılmalıdır. Ulduzlar işığını itirəcəklər, günəş və ay yığışılacaq, dağlar toz olacaqlar və s. Ona görə ki, Biz bunları insan üçün, onun rahatlığı üçün görmüşdük, taki insan bu dünyada ünsiyyət tapıb məktəbdə kamilləşsin, sinifində dərsini oxuya bilsin. “kullun yəcri ilə əcəlin musəmma” Bunlar hamısı bir möhlətə qədər, əcələ qədər hərəkət edirlər. Günəşin də ayın da, hamısının bir zamanı var, o zamandan sonra daha qurtaracaqdır.
“və ənnəllahə bima təəməlunə xəbir” Biz ki, belə işlər görmüşük, sizin özünüzə də nisbət, elmimiz var. Bu işləri ki, saydıq, bildiniz ki, bizim nə qədər elmimiz, nə qədər qüdrətimiz var. Sizin gördüyünüz əməllərə də agahıq. Təkcə əməllərinizə deyil, bəlkə, qəlbinizdəki niyyətlərə də agahıq. Hətta sizə gizlin olanlara, sizin unutduqlarınıza da agahıq. Bəzi əməlləri insan unudar. Allah taalanın həm sirdən xəbəri var, həm də sirdən gizlindən xəbəri var. Sirr budur ki, başqası bilmir, özün bilirsən. Sirdən gizlin odur ki, özün də unutmusan. Keçmişdə bir iş görmüşdün, indi yadında deyil. Allah taala buyurur, Biz onları da bilirik. Bəs, hər nə iş görürsünüz, Biz xəbərdarıq. Elə ki, gördüklərinizdən xəbərdar olduq, o zaman bütün əməlləriniz sizə xəbər veriləcəkdir, bütün əməlləriniz sizə çatdırılacaqdır. Daha belə deyil ki, keçmişdə etdiyiniz əməllər elə keçmişdə də qalacaq. Bəlkə, etdiyiniz əməlləri “fəyunəbbiukum” bir gün xəbər verəcəyik. Allah taala bir gün bu əməlləri sizə deyəcəkdir.
Bəs, insan gərək öz əməllərinə görə diqqətli ola, öz əməllərinə nəzarət və kontrol edə. Çünki, Allah taala “Xəbir”dir.
Bu Allahı tanımaqlıqlar - Allahın xaliqiyyətindən danışdı, malikiyyətindən danışdı (aləm Allahın milkidir) Allahın kəlmələrinin qurtarmamağından danışdı (məxluqat, Allahın feyzi qurtarmır, Allahın məlumatı, elmi, qüdrəti sonsuzdur) Allahın aləmdəki nəzmindən danışdı, “Səmi” və “bəsir”liyindən danışdı, “Xəbir”liyindən danışdı. Bunları danışandan sonra buyurur, siz bu maariflə tanış olsanız, görərsiniz ki, aləmdə tək haqq odur və hər kim ki, Ona bağlıdır və ayətul haqqddır. Başqaları batildir, bütlər batildir, çünki sənə verdiyimiz maarifdə, sistemdə onlara yer yoxdur.
Buyurur ki, “zalikə biənnəllahə huvəl həqq” Təkcə haqq Allahdır. “Əl həqqu min Rəbbik” Əgər kimsə haqdırsa, o haqq Rəbbindəndir. Rəbb ilə bağlı olduğuna görə haqqı var. Özünün müstəqil olaraq haqqı yoxdur.
Varlığın mənbəyi Allahdır və hər kim də bu varlığa, bu mənbəyə bağlıdırsa, vardır. Bağlı olmasa, batildir.
“Və ənnə ma yədunə min dunihil batil” Onlar, Allahdan qeyri hər nəyi ki, çağırırlar (bütlər kimi) hamısı batildir. Çünki, bunlar batili çağırırlar, bunlar haqdan uzaqlaşıblar.
“Və ənnəllahə huvəl əliyyul kəbir” Allah (hər şeydən) ucadır, (hər şeydən) böyükdür.
İnsan əgər belə bir Allahla tanış olarsa, Ona bağlı olar, Ona pərəstiş və itaət edər. Bu nəzəri tövhidlər müqəddimədir əməli tövhidə. İki cür tövhid var. Birincisi nəzəri tövhiddir. İnsan düşüncə, nəzər baxımından Allahla düzgün tanış olar. İnsan nəzəri cəhətdən Allahla düzgün tanış olsa, görər ki, Odur “əliyy” Uca, Odur “kəbir”, Odur “ğəni”, Odur “səmi”, Odur “bəsir” Odur “qadir”. O vaxt ki, bunları bildi, əməl cəhətindən Ona bağlı olar. Əməl cəhətindən Ondan bir şey istəyər. Əməl cəhətindən Ona pərəstiş edər, Ona itaət edər və Onun sistemində yaşayar. Buyurur ki, sizin Allahdan qeyri sistemlərlə nə işiniz var? Onlar batildilər. Onların nə kökü var, nə axırı var, nə də bu saydığımız sifətlərdən onlarda əsər əlamət var. Bəlkə, bunların hamısı Allahdadır. Bəs, siz Allahdan qeyrisini çağırmaqla, özünüzü belə bir varlıqdan məhrum edirsiniz və Qiyamət günü də əliboş qalacaqsınız.
Loğman surəsinin davamında, tövhid maarifindən sonra, yenə Allah taala insana öz nemətlərini saymağa başlayır. Taki, insanda Allaha qarşı şükr hissi oyansın. Bilirsiz ki, çox vaxt insanlar naşükür olur, çox vaxt bu nemətləri unudurlar. Buyurur ki, Mən yer üzündə, dəniz içərisində, sizə gəmi şəraitini yaratmışam. Suya bir xasiyyət, taxtaya bir xasiyyət vermişəm, külək yaratmışam taki, bu gəmi ilə dəniz üzərində gedə biləsiniz. Bu xasiyyətləri suda, taxtada, küləkdə Mən qoymuşam. Bu xasiyyətləri qoymaqla, gəmi suyun üzərində dura bilir, sizin özünüzü, yüklərinizi də daşıyır və s.
Bu neməti Mən sizə vermişəm. Niyə naşükür olursunuz?
